Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku

2009.11.18

Sanoczanie 2

tadeusz_malawski_2_400_03

Z okazji przyjęcia stanowiska burmistrza otrzymał wiele gratulacji od wybitnych osób[77].

Zakres obowiązków burmistrza był duży, a uposażenie stosunkowo niskie[78]. Sprawował on ogólny nadzór i kierownictwo miejskiej służby administracyjnej, jak i władzę dyscyplinarną nad personelem, który obowiązany był podporządkować się zarządzeniom służbowym burmistrza[79]. Wszyscy urzędnicy Magistratu zobowiązani byli zachować tajemnice urzędową, nie wolno im było udzielać osobom trzecim i prasie żadnych wiadomości o sprawach służbowych.

Za czasów rządów Malawskiego w Sanoku istniały następujące wydziały: I Wydział: Ogólny, administracyjny lub główny, składający się z dwóch Referatów, do którego zadań należał m in.: nadzór czynności służbowych, sprawy personalne, ewidencja i kontrola ruchu ludności; II Wydział: Społeczny, szkolnictwa, opieki, zdrowia, składający się z III Referatów, które obejmowały m in: sprawy szkolnictwa, ewidencję ubogich, organizację pomocy ubogim, sprawy sanitarne; III Wydział: Techniczny, techniczno-gospodarczy- jeden Referat m in.: budownictwo, drogi, mosty, ulice, parki, ogrody, skwery, cmentarze, nadzór nad przedsiębiorstwami; IV Wydział: Kasa-dwa Referaty m in.: prowadzenie ksiąg biorczych, rozsyłanie wezwań podatkowych, budżet, prowadzenie ksiąg rachunkowych[80].

Pracownikiem stałym Magistratu mógł być mianowany jedynie obywatel polski o nieskazitelnej przeszłości, „uzdolniony fizycznie i umysłowo” do pełnienia obowiązków służbowych, a także władający językiem polskim w mowie i piśmie, który ukończył 25 lat i nie przekroczył 40 roku życia[81].

Rada Miejska w Sanoku liczyła 29 członków, w tym 24 radnych oraz 5 członków Zarządu Miejskiego. Radę Miejską zwoływał na posiedzenia i przewodniczył jej obradom burmistrz lub jego zastępca. Rada zbierała się na posiedzeniu zwyczajnym na zaproszenie burmistrza, według potrzeby, ale nie rzadziej niż raz w miesiącu. Na żądanie 1/3 liczby członków Rady, albo też na żądanie Rady Nadzorczej, burmistrz zobowiązany był zwołać w ciągu 8 dni nadzwyczajne posiedzenie, z podanym przez żądających zwołania tego posiedzenia porządkiem obrad. Posiedzenia odbywały się publicznie, wyjątkowo jednak Rada mogła uchwalić posiedzenie tajne. Głosowania odbywały się jawnie. Wyjątek stanowiło głosowanie przy wyborze burmistrza, wiceburmistrzów i ławników, które były zawsze tajne. Komisje powoływane przez Rade Miejską były albo stałe, albo powoływane czasowo. W skład Komisji wchodzili członkowie Rady. W czasie kadencji Malawskiego działały następujące Komisje: Rewizyjna, Budżetowo-Finansowa, Komisja Wodociągowo-Elektryfikacyjne, Rzeźniana, Prawnicza, Targowa, Szkolna, Komisja Lasowa, Pożarnicza, Sanitarna, Miejski Komitet Rozbudowy oraz Komisja Opieki Społecznej[82]. T. Malawski należał do członków Komisji Wodociągowej oraz Komisji Prawniczej[83]. Każda z komisji składała sprawozdania Radzie Miejskiej ze swojej pracy. Każda z nich miała swój regulamin, który normował zakres jej działania, kadencję i uprawnienia.

Dnia 9 lutego 1932 r. ponownie wybrano Malawskiego burmistrzem, a wiceburmistrzem został dr Jan Rajchel. W obecności zastępcy burmistrza dr J. Rajchla oraz asesorów: dr Salomona Ramera, Władysława Gołkowskiego, dra Jonasza Spiegela Władysława Lisowskiego, Michała Żołnierczyka, Malawski ponownie złożył uroczystą przysięgę[84].

Lata 1929-1934 to okres wielkiego kryzysu gospodarczego, który dotknął także Sanok. W okresie tym podjęto wiele ważnych decyzji dotyczących dużych przedsięwzięć, które zmieniły oblicze miasta. Na okres kadencji Malawskiego przypada przyłączenie do Sanoka Gminy Jednostkowej Posady Olchowskiej. Rada Gminy Posady Sanockiej i Rada Gminy miasta Sanoka już na posiedzeniu 11 listopada 1884 r. powzięły zgodne uchwały zatwierdzone przez Radę Powiatową 30 grudnia 1886 r., co do częściowej zmiany granic między tymi dwoma gminami. Wydział powiatowy reskryptem z dnia 25 października 1897 r. postanowił w drodze ugodowej przyłączyć do Sanoka Gminę Posadę Sanocką oraz Gminę Posadę Olchowską. Rada Miejska w Sanoku 21 października 1898 r., zgodziła się na przyłączenie obu Posad, pod warunkiem uregulowania stosunków majątkowych, oświadczając (…) o ile jednak przyłączenie gminy Posady Olchowskiej do Sanoka byłoby z licznych względów w interesie obu tych gmin pożądanem, to przyłączenie i to bezzwłoczne gminy Posady Sanockiej do Sanoka jest wprost konieczne (…)[85]. Gmina administracyjna Posada Sanocka, zgodnie z artykułem 1 ustawy z dnia 23 września 1909 r. (Dz. U. Krajowych nr 131), wcieloną została do Sanoka[86]. Ukonstytuowanie się nowej Rady już obu połączonych jednostek administracyjnych nastąpiło dopiero 26 czerwca 1912 r.

Zagadnieniem włączenia Posady Olchowskiej zajęto się dopiero w dniu 23 grudnia 1919 r. W 1922 r. została powołana przez Radę Miejską specjalna komisja, mającą przygotować przymusowe wcielenie Posady do Sanoka. W Dzienniku Urzędowym nr 8 z 12 listopada 1930 r. ukazało się rozporządzenie Rady Ministrów o rozszerzeniu granic Sanoka. Wydział Powiatowy 26 stycznia 1931 r. wezwał Magistrat do powołania delegatów gminy w związku z przyłączeniem Gminy Posady Olchowskiej[87]. W obydwu gminach zostały powołane komisje, które miały prowadzić rozmowy w Wydziale Powiatowym. Miasto reprezentowali przedstawiciele trzech klubów zasiadających w Radzie: T. Malawski jako burmistrz, jego zastępca Jan Rajchel oraz Wilhelm Szomek (z klubu mieszczańskiego); dr Salomon Ramer, Jonasz Spiegel i Izaak Nehmer (z klubu żydowskiego); Rudolf Musiał, Józef Kabat i Marcin Strachocki (z klubu socjalistów)[88]. Posadę mieli reprezentować: naczelnik gminy Maciej Kluska, asesorowie Juliusz Bruna, Stanisław Zoner oraz radni J. Drwięga, J. Gadomski, J. Żołnierczyk. Jako datę ostatecznego przyłączenia Posady Olchowskiej do Sanoka należy przyjąć dzień 24 marca 1931 r.[89] Dnia 30 marca 1931 r. zostały protokolarnie przekazane księgi i majątek Posady w obecności delegatów obydwu gmin oraz Romualda Klimowa. Wyłoniony został Tymczasowy Zarząd, który miał kierować administracją i przeprowadzić wybory w nowych granicach. Na jego czele stanął burmistrz T. Malawski jako przewodniczący, dr Jan Rajchel-zastępca przewodniczącego[90], oraz członkowie Rady: inż. Karol Górniak (dyrektor Fabryki Wagonów), Michał Słuszkiewicz (były burmistrz), Tadeusz Trendota (sędzia grodzki), Maciej Kluska (naczelnik gminy w Posadzie Olchowskiej), Maksymilian Siess (naczelnik Kasy Skarbowej), Michał Śliwiński (kierownik szkoły i prezes Ogniska Nauczycielskiego), Franciszek Stok (emerytowany ppułk.), Jan Killar (profesor gimnazjum), dr Zygmunt Reich (adwokat), Mendel Kanner (kupiec), dr Salomon Ramer (lekarz i przewodniczący gminy wyznaniowej żydowskiej), dr Jonas Spiegel (adwokat), Juliusz Bruno (majster fabryczny), Jan Stropek (pracownik fabryczny), Michał Baszak (stolarz fabryczny), Michał Musiał (majster ślusarski), Piotr Zieliński (przedsiębiorca budowlany), Józef Raczkowski (murarz), Stanisław Chytła (urzędnik Rady Szkolnej), Jan Wiesiołek (masarz), Władysław Gołkowski (restaurator), Józef Borczyk (rolnik)[91].

W związku z przyłączeniem Posady Olchowskiej Malawski wygłosił przemówienie, w którym wyraził radość, że jemu pierwszemu przypadło powitać Radnych z byłej Gminy Posada Olchowska. Apelował do nich o powzięcie starań celem zintegrowania III Dzielnicy[92]. Nowo wybrana Rada, pod nazwą Zarządu Tymczasowego, ukonstytuowała się 1 lutego 1932 r.

Do najpoważniejszych i najdroższych inwestycji okresu międzywojennego należały elektryfikacja i budowa wodociągów. Wykonania elektryfikacji dla Sanoka miała się podjąć firma inż. Józefa Bindera w Krakowie. Sanoczanie oprotestowali jednak tę decyzję, gdyż nie ogłoszono przetargu, a tym samym nie dano szans innym firmom, a było to duże i rentowne przedsięwzięcie[93]. Po przeprowadzonej kontroli komisyjnej, ostatecznie pozwolenie na budowę linii elektryczne, udzielono firmie „Sieć Elektryczna Zagłębia Krośnieńskiego SA we Lwowie”[94]. Na podstawie wyników ekspertyzy przeprowadzonej 3 listopada 1927 i 4 lutego 1928 r. stwierdzono, że budowa elektrowni miejskiej i sieci elektrycznej wedle planu jest dopuszczalna. Projektowane urządzenie obejmowało budynek elektrowni zawierający maszyny i urządzenia rozdzielcze oraz sieć przewodów rozprowadzonych głównymi ulicami miasta[95].

Własna elektrownia okazała się jednak przedsiębiorstwem deficytowym i przyczyniła się do zwiększenia zadłużenia miasta i pogłębienia kryzysu[96]. W 1931 r. Sanok ostatecznie zrezygnował z prowadzenia tego zakładu i przyłączył się do firmy „Męcinki”. „Elektrownia Miejska” zmieniła nazwę na „Męcińskie Zakłady Elektryczne w Sanoku”[97]. Zbudowana w latach 1927-1928 sieć elektryczna była cięgle powiększana i przed wojną wynosiła przeszło 34 km[98].

Miasto było w bardzo złym stanie sanitarnym[99]. Już w 1890 r. wiedeńska firma Weil złożyła propozycję opracowania projektu wodociągu, ale Magistrat ofertę odrzucił. W 1898 r. badania nad terenem dla przyszłego wodociągu wykonał inż. Władysław Beksiński[100]. W 1910 r. Magistrat zadecydował o konieczności opracowania projektu wodociągu dla miasta. Liczne firmy zgłaszały swoje propozycje, co do wykonania tego przedsięwzięcia[101]. Ostatecznie projekt opracowało „Towarzystwo Budowy i Eksploatacji Wodociągów i Kanalizacji inż. budownictwa Włodzimierz Dziakiewicz”. Przeprowadzone zostały gruntowne studia terenów w okolicy Sanoka. Wyniki zostały przedstawione w sprawozdaniu technicznym i broszurkach: Opis szczegółowego projektu budowy wodociągu dla Królewskiego Wolnego miasta Sanoka, (Kraków 1911), oraz Ocena wody znalezionej w Trepczy dla wodociągu miejskiego w Sanoku, pod względem jakości (dodatek do opisu szczegółowego projektu), opracował Włodzimierz Dziakiewicz, (Lwów 1911)[102]. Inny projekt wykonał Zakład Budowy Wodociągów i Pomp Antoni Kunz ze Lwowa: Projekt wodociągu dla Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka 1933 r., który został jednak odrzucony[103].

Uchwałą Rady Miejskiej w Sanoku z dnia 28 września 1933 r., rozpoczęto budowę wodociągu według projektu prof. Ottona Nadolskiego. Wykonawstwa robót podjęło się Przedsiębiorstwo Techniczne inż. Jerzego Dobrowolskiego ze Lwowa[104]. Tak poważne zadanie inwestycyjne miasto zrealizowało dzięki otrzymaniu niskoprocentowej pożyczki z Funduszu Pracy, który był przeznaczony dla zatrudniania bezrobotnych[105]. W okresie od lutego 1934 do lipca 1936 r. wybudowano ujęcie wody we wsi Trepcza, zbiornik żelazobetonowy w Parku Miejskim oraz ich połączenie magistralą wodną. W związku z budową wodociągów 3 marca 1934 r. spisano protokół z członkami gminy Trepcza oraz właścicielami parcel gruntowych zajętych pod budowę wodociągów. W skład powołanego Komitetu weszli: Mieczysław Woliński, Stefan Pipa oraz Dmytro Starak. Komitet miał za zadanie czuwać nad tym, aby Magistrat po wyrządzeniu szkód przy budowie wodociągu wypłacił mieszkańcom Trepczy odszkodowania[106]. Dnia 10 kwietnia 1934 r. powołana została Komisja Wodociągowa, w skład której weszli: T. Malawski, Juliusz Bruno, Jan Stropek, Antoni Wilk, dr Herman Flamm oraz inż. Maksymilian Fingerhut[107]. Uroczyste przekazanie wodociągów do użytku mieszkańców miało miejsce 24 i 25 czerwca 1936 r.[108].

Powyższe przedsięwzięcia były bardzo kosztowne, ale dzięki wielkiemu zaangażowaniu burmistrza udało się je sprawnie wykonać[109].

Za rządów Malawskiego podjęto uchwałę o zorganizowaniu Komunalnej Kasy Oszczędności Królewskiego Wolnego miasta Sanoka. Malawski był członkiem Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Sanockiego[110], a dnia 14 kwietnia 1930 r. został również wybrany członkiem Dyrekcji Kasy Zaliczkowej w Sanoku[111].

Za kadencji Malawskiego padła propozycja podziału miasta i Okręgu Sądu Grodzkiego na nowe okręgi kominiarskie, rozpatrywano też sprawę budowy kolei Sanok-Brzozów[112].

Malawski, jako burmistrz Sanoka, 19 czerwca 1932 r. został delegowany na doroczny Walny Zjazd Delegatów Miast Małopolskich we Lwowie. Podpisał wówczas deklarację o przystąpieniu Sanoka do Związku Miast Małopolskich[113]. Jako delegat na zjazdach tego Związku, zawsze starał się godnie reprezentować Sanok[114]. Aktywnie brał udział we wszystkich uroczystościach patriotycznych. W 1933 r. burmistrz wniósł prośbę do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o zatwierdzenie herbu miasta Sanoka i o zezwolenie na używanie pieczęci z godłem miejskim zamiast godła państwowego, otrzymując zgodę[115].

Dnia 27 stycznia 1934 r. w Magistracie miasta Sanoka odbyło się nadzwyczajne, uroczyste posiedzenie Rady Miejskiej, w związku z uchwaleniem przez Sejm Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Malawski wygłosił wtedy uroczystą patriotyczną mowę, w której podkreślał ważność owego wydarzenia, po czym radni oddali hołd Józefowi Piłsudskiemu. Uchwalono następującej treści rezolucję: Na skutek otrzymanej radosnej wiadomości o uchwaleniu Nowej Konstytucji RP (…) Rada Miasta wyraża podziw twórcom Nowej Konstytucji, a w szczególności Prezydentowi Dr Ignacemu Mościckiemu, Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu, Premierowi Januszowi Jędrzejowiczowi, Marszałkowi Sejmu Dr Kazimierzowi Świtalskiemu i Przewodniczącemu Klubowi BBWR Waleremu Sławkowi-i składa mu gorące podziękowania za doprowadzenie do wiekopomnego dzieła (…)[116].

W związku z wielkim kryzysem gospodarczym i bezrobociem, Malawski prowadził w mieście szereg prac interwencyjnych. Przeciwdziałał biedzie wszelkimi możliwymi sposobami. Sam udzielał wsparcia finansowego sanoczanom, nigdy nie odmawiał im pomocy[117]. Zapewniał im pracę, a w razie potrzeby także zapomogę finansową. Otrzymywał liczne listy od bezrobotnych z prośbami, które starał się pozytywnie rozpatrywać: (…) Przeto błagam Pana Radcy o dopomożenie, ażeby moja żona mogła otrzymać pracę w Fabryce Gumy w Sanoku, którą pracą mogłaby wyrwać nas z grożącej ruiny (…)[118].

W 1926 r. w Sanockiej Fabryce Wagonów musiano zredukować ok. 300 pracowników, co doprowadziło do pogłębienia bezrobocia[119]. W 1930 r. miał miejsce tzw. „marsz głodnych”[120]. Przed tym wydarzeniem doszło w Fabryce do redukcji dużej liczby robotników. Ukonstytuował się komitet bezrobotnych, który 18 lutego przedłożył staroście swe żądania. Dnia 6 marca 1930 r. przed budynkiem Starostwa zgromadził się tłum pracowników Fabryki. Doszło do starć z policją i wojskiem, zakończonych aresztowaniami. Kolejne starcia miały miejsce po zwolnieniu w 1931 r. kolejnych 175 osób. Strajk okupacyjny trwał 3 dni. Dwa tygodnie potem doszło do kolejnego wystąpienia 430 robotników. Strajk doprowadził do konferencji w Starostwie, która odbyła się 17 czerwca 1931 r. z udziałem delegatów Fabryki, starosty, komisarza policji, Dyrektora Zarządu Głównego Spółki i dyrektora Fabryki. Dzięki interwencji starosty sanockiego dra Klimowa zatarg ułagodzono. Robotnicy poszli na ustępstwa i zgodzili się na zniżkę płac akordowych o 11%, a dyrekcja odwołała zwolnienia. (…) Należy też podnieść z uznaniem wyrozumiałą ustępliwość robotników fabryki wagonów, którzy oceniając należycie trudności współczesnego kryzysu gospodarczego i idąc na zniżkę płac umożliwili tak sobie jak i przedsiębiorstwu dalszą pracę a zarazem nie dali się sprowokować elementom wywrotowym do podtrzymywania w środowisku robotniczym rozgoryczenia (…)[121].

Lwowski Wojewódzki Komitet do Spraw Bezrobocia w piśmie z 9 listopada 1931 r., zwrócił się z prośbą o zaniechanie na czas trwania kryzysu jakichkolwiek redukcji w przedsiębiorstwach i instytucjach miejskich, a w każdym razie nie pozbawianie pracy jedynych żywicieli rodzin. Sekcja pracy prosiła także o nie zatrudnianie emerytów i rencistów posiadających zapewnione minimum egzystencji w płacy emerytalnej lub rencie[122]. Dnia 10 marca 1932 r. wybuchł ponowny strajk[123]. Chcąc przeciwdziałać bezrobociu Malawski zwrócił się do Związku Miast Polskich z prośbą o uchwalenie zarządzenia umożliwiającego zatrudnienie bezrobotnych nie posiadających kwalifikacji. Wyrażono zgodę, ale tylko na zatrudnianie bezrobotnych należących do Sanoka [124]. Związek Miast Polskich w Warszawie już w 1925 r. podjął akcję zwalczania kryzysu przez udzielanie bezrobotnym pieniężnych zasiłków za pośrednictwem związków komunalnych, przez organizowanie robót inwestycyjnych[125]. W 1931 r. do tego typu prac zgłosiło się ok. 30 osób, które żyły w skrajnej nędzy[126]. Panujący w kraju kryzys gospodarczy spowodował w wielu wsiach gminy Sanok klęskę głodu. Biednym przyszedł z pomocą materialną Powiatowy Komitet Obywatelski Pomocy dla Bezrobotnych z siedzibą w Sanoku, na którego czele stanął T. Malawski[127]. Dnia 20 czerwca 1931 r. burmistrz zorganizował Komisję Miejską do Spraw Pomocy Biednym na terenie miasta Sanoka, która miała za zadanie ustalać fundusze potrzebne na cele pomocy biednym i organizować dla nich zatrudnienie[128] T. Malawski tworzył listy osób najbardziej potrzebujących i kierował ich do pracy[129].

Kryzys gospodarczy był tak duży, że Państwowy Urząd Pośrednictwa Pracy w Drohobyczu, pismem z dnia 14 stycznia 1932 r. zarządził, aby sanocki Magistrat nie zatrudniał pracowników samodzielnie, ale konsultował wszelkie poczynania organizowania miejsc pracy z Wydziałem Powiatowym w Sanoku, celem zatrudniania najbardziej potrzebujących osób.

Roboty te dotyczyły drobnych prac porządkowych, nie wymagających specjalnych kwalifikacji tj., przy odgarnianiu śniegu, sprzątaniu ulic, oczyszczaniu rowów itp. Średnio do tego typu prac Malawski zatrudniał 20 do 30 bezrobotnych. Potrzebujących było jednak o wiele więcej. Średnio na ten cel przeznaczono 100 zł tygodniowo. Samorządy miejskie otrzymywały na tego typu roboty również długoterminowe i niskoprocentowe pożyczki z funduszów międzynarodowych[130]. Burmistrz zabiegał o zorganizowanie celowej akcji charytatywnej[131].

Magistrat musiał udzielać także pomocy materialnej w postaci drzewa opałowego z lasów gminnych[132]. Również Komitet Parafialny Pomocy Biednym w Sanoku organizował liczne akcje charytatywne[133]. Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet oddział w Sanoku dnia 1 grudnia 1933 r. zorganizował akcję wydawania posiłków dla biednych i apelował o włączeniu się do pomocy[134].

Z dniem 1 IV 1933 r. przestał istnieć fundusz pracy dla bezrobotnych, z którego miasto w znacznej mierze korzystało. Wielu mieszkańców nie miało z czego żyć[135]. Na wniosek Malawskiego 6 kwietnia 1933 r. uchwalono wyasygnowanie kwoty 1000 zł na zapomogi dla ubogich[136]. Malawski 18 czerwca 1933 r. na zjeździe Związku Miast Małopolskich we Lwowie apelował o finansowe wsparcie dla Sanoka. Czynił także starania w Urzędzie Wojewódzkim o przyznanie miastu pożyczki z Funduszu Pracy. Zdołał wywalczyć dla Sanoka i powiatu sanockiego pożyczkę w kwocie 100 000 zł na roboty inwestycyjne[137]. Fundusz Bezrobocia organizował zajęcia dla 182 osób[138]. Dnia 21 marca 1934 r. w Warszawie zawarta została umowa pożyczkowa między Zbigniewem Medeyskim - dyrektorem naczelnym Funduszu Pracy i Marianem Ponikiewskim-dyrektorem Funduszu Pracy, z jednej strony oraz T. Malawskim-burmistrzem i dr J. Rajchlem-wiceburmistrzem jako przedstawicielami Sanoka. Suma pożyczki wynosiła 105 000 celem zatrudniania bezrobotnych[139]. Zaplanowano kolejne zajęcia tj: niwelacja rynku, porządkowanie placu św. Michała, budowa prowizorycznej hali targowej, zasypanie rowów po obu stronach ul. Rymanowskiej, budowa schodów, uporządkowanie ul. Słowackiego. Radni narzekali na wolne tempo prac wykonywanych przez bezrobotnych, brak profesjonalizmu, oraz ogólne złe wykonanie robót. Malawski zawsze stawał w obronie robotników, stwierdzając, że nie są oni przystosowani do tego typu prac, bo nie są fachowcami. Zarobki z Funduszu Pracy były minimalne, stanowiły jednak dużą pomoc dla bezrobotnych mieszkańców[140]. Nie wszyscy jednak popierali działania burmistrza. Stowarzyszenie Rękodzielników i Przemysłowców „Cech Wielki” 18 kwietnia 1935 r. skierowało petycję do Starostwa Powiatowego, aby wszystkie roboty rzemieślnicze oddawane były jedynie rzemieślnikom kwalifikowanym z terenu miasta[141].

Bezrobocie było tak wysokie, że niejednokrotnie dochodziło do nadużyć ze strony Urzędów a także pracodawców. Sprawą zainteresowało się w końcu Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie, któro stwierdziło, że urzędy wojewódzkie, chcąc jak najszerszym rzeszom bezrobotnych udostępnić korzystanie z zasiłków Funduszu Bezrobocia, wydają zarządzenia, których wynikiem jest sztuczne powiększanie ilości osób uprawnionych do zasiłków ustawowych[142]. Bezrobocie wywołało też falę oszustw kredytowych. Zagraniczni przedstawiciele bankowi wykorzystując desperacje i naiwność sanoczan wyłudzali od nich olbrzymie pożyczki długoterminowe na rzekomo dogodnych warunkach, pobierając z góry duże sumy. Wymuszali też ubezpieczanie się w zagranicznych przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych. W związku z tym Malawski prowadził akcję uświadamiającą ludność Sanoka - ostrzegał przed fałszywymi anonsami[143]. Pojawiały się też ogłoszenie, informujące mylnie o możliwości zatrudnienia w Gdyni i Gdańsku. Gdy bezrobotni docierali do miast okazywało się, że tam również nie ma dla nich pracy[144]. Malawski wówczas z własnych funduszów zapewniał oszukanym powrót do miasta. Zdarzało się także wiele innych nadużyć. Bezrobotni często narzekali na nieuczciwość pracodawców. Pracownicy zatrudnieni przy robotach interwencyjnych w Sanoku, wystosowali przeciwko swym nadzorcom skargę, twierdząc, że działają oni na ich szkodę, zaniżając im wynagrodzenie lub w ogóle nie płacąc, a całą przynależną im sumę zabierając dla siebie[145].

Pod koniec 1935 r. sanocki Magistrat był zadłużony w takich instytucjach jak: Bank Gospodarstwa Krajowego, Komunalna Kasa Oszczędności w Sanoku, Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Warszawska Spółka Akcyjna Budowy Parowozów, Stocznia Gdańska; L. Zieleniewski SA. Powszechne Towarzystwo AUG oraz prywatne firmy handlowe[146].

Lata 1929-1934 były bardzo ciężkie dla Sanoka, ale dzięki zapobiegliwości Malawskiego udało się jednak skutki kryzysu złagodzić. Miasto wzbogaciło się o nową dzielnicę-Posadę Olchowską, elektryfikację i wodociągi z kanalizacją.

Po Malawskim burmistrzem Sanoka został Jan Rajchel (1934-1937)[147], wiceburmistrzem wybrano Maksymiliana Słuszkiewicza[148], który następnie został burmistrzem (1937-1939)[149].

T. Malawski pełnił wiele funkcji społecznych i żywo uczestniczył w życiu kulturalnym miasta.

Według stanu na dzień 1.10.1937: zarejestrowanych towarzystw było: 234, zwykłych 5, filii i oddziałów-248[150]. Od 1848 r. działało w Sanoku „Kasyno Narodowe”, w latach późniejszych tworzono inne organizacje społeczno-kulturalne tj.: Kasyno Urzędnicze[151]; „Czytelnia Mieszczańska” i Kółko Dramatyczno-Muzyczne[152]; Towarzystwo Dramatyczne „Gamba”[153]; Towarzystwo Wykładów Uniwersyteckich; Towarzystwo Pomocy Naukowej; Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Koło w Sanoku; Koło Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w Sanoku; Związek Nauczycielstwa Polskiego w Sanoku; Koło Towarzystwa Oświaty Zawodowej[154]; Koło Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych[155]; Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Szkoły Średniej w Sanoku[156]; Stowarzyszenie Opieki Dzieci Szkolnych[157]; Towarzystwo Polskiej Ochronki Dzieci Chrześcijańskich[158]; Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego w Sanoku[159]; Towarzystwo Polskiego Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego w Sanoku[160]; Towarzystwo Bursy im. Franciszka Józefa I[161]; Filia Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza[162]; Kółka Rolnicze i utworzona przy nim Czytelnia Ludowa [163];

Kółko Przyjaciół Sztuk Pięknych; Towarzystwo Praca Narodowa[164]; Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet[165]; Rzemieślnicze Stowarzyszenie „Gwiazda”; Koło Gospodyń Wiejskich[166]; Ochotnicza Straż Pożarna w Sanoku, przy której utworzona została orkiestra i chór[167]; Towarzystwo „Eleutria”[168]; Towarzystwo Opieki nad Więźniami.

W Sanoku aktywnie działały stowarzyszenia katolickie tj.: Katolicki Związek Młodzieży Rękodzielniczej i Przemysłowej; Ochronka Sióstr Służebniczek Najświętszej Marii Panny[169]; Chrześcijańskie Towarzystwo Rzemieślnicze w Sanoku[170]; Stowarzyszenie św. Wincentego á Paulo[171]; Katolickie Stowarzyszenie Kobiet[172]; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej; Katolicka Czytelnia Mieszczańska; Stowarzyszenie Katolicka Liga Parafialna[173]; Stowarzyszenie Sług Katolickich; Oddział Katolickiego Stowarzyszenia Mężów[174];

Działały także inne stowarzyszenia tj.: Koło Rodziny Legionowej[175]; Towarzystwo Domu Żołnierza Polskiego[176]; Związek Strzelecki[177]; Związek Oficerów Rezerwy RP[178]; Filatelistyczne Koło Okrężne Europa w Sanoku[179]; Powiatowy Związek Pracowników Państwowych[180]; Powiatowe Koło Krakowskiego Związku Ziemian[181]; Powiatowe Koło Związku Inwalidów Wojennych RP[182]; Związek Oficerów Rezerwy[183]; Koło Miejscowe Komitetu Floty Narodowej[184]; Oddział Sanocki Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego[185]; Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka[186]; Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Sanoku; Towarzystwa polskiej młodzieży „Znicz”[187]; Towarzystwo „Ogniwo”[188] i wiele innych.

Prócz licznych organizacji polskich w Sanoku działało wiele towarzystw ukraińskich, ruskich i żydowskich[189].

Tadeusz Malawski działał w wielu towarzystwach i organizacjach o charakterze społecznym, kulturalno-oświatowym i dobroczynnym. Był członkiem Podhalańskiej Ochotniczej Straży Pożarnej, a Powiatowy Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Sanoku 1929 r. wybrał go przewodniczącym sekcji administracyjno-gospodarczej[190]. Ponadto w skład tej sekcji weszli: Tadeusz Ochęduszko, Adam Bratro, Wilhelm Kocyłowski, Zygmunt Sadkowski, Brancewicz, Stanisław Augustyński, Władysław Dukiet, Józef Stramik, Aleksander Dziuba. Do zadań tej sekcji należało m in.: zdobywanie środków materialnych dla Komitetu, układanie preliminarza budżetowego i planów realizacyjnych, administracja posiadanymi przez Komitet budynkami, salami gimnastycznymi, boiskami, strzelnicami, pływalniami, prowadzenie prac inwestycyjnych, zakupywanie nowego sprzętu, broni małokalibrowej, amunicji, umundurowania, przeprowadzanie kontroli celowości i sposobu wydatkowania zapomóg udzielanych organizacjom PKWF i PW, przedstawianie sprawozdań z działalności sekcji[191].

Komitet ten powołany został do życia 26 stycznia 1925 r. W odezwie apelował o podjęcie starań zmierzających do odrodzenia silnej Polski przez przyłączenie się szerokich mas społeczeństwa do Związku: (…) jeśli kochacie naprawdę swą Ojczyznę, jeśli pragniecie jej wolności i wielkości, jeśli nie chcecie by hordy wrogich najeźdźców zalały nasz kraj, przykładając nam nóż do gardła (…)[192]. Przewodniczącym Komitetu został Władysław Dukiet a sekretarzem Marian Kucharski. Zadaniem Komitetu była współpraca społeczeństwa z wojskiem celem wychowania młodzieży w duchu patriotycznym. Komitet dzielił się na tzw. „obszerny” i „ścisły”. Powołano następujące sekcje:

- młodzieży gimnazjalnej, w skład której wchodzili dyrektor gimnazjum, delegat grona profesorów gimnazjalnych i przedstawiciel wojskowości;

- sekcja młodzieży szkoły przemysłowej, składająca się z dyrektora szkoły przemysłowej, delegata grona profesorów, burmistrza miasta, przedstawiciela wojskowości, oraz członka Komitetu Powiatowego;

-sekcja młodzieży wojskowej, składająca się z delegata naczelnego organizatora „Kół młodzieży na powiat Sanok”, przedstawiciela wojskowości, inspektora szkół powszechnych, przewodniczącego Towarzystwa Szkoły Ludowej, przewodniczącej Organizacji Narodowej Kobiet;

-sekcja współpracująca z komitetem „ścisłym”[193].

Lwowski Wojewódzki Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego powołał Malawskiego na swojego członka na okres 2 letni od dnia 1 kwietnia 1930 r.[194], a od dnia 26 marca 1932 r. powołany został także na członka Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Sanoku[195].


[78] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 378: Protokoły posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku z lat 1932-1938, k. 50.

[79] Ibidem, syg. 377: Protokoły posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku lat 1931-1932, k. 127, 138.

[80] Ibidem, syg. 399: Sprawy organizacyjne, regulaminy i instrukcje 1931-1939, k. 280-290.; M. Drwięga, Samorząd miasta Sanoka w latach 1918-1939, „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej” 2008, nr 8, s. 35-85.

[81]Ibidem, k. 82.

[82]Ibidem, k. 76-82.

[83] Ibidem, syg. 378: 5 posiedzenie Rady Miejskiej z 19 kwietnia 1934 r. k. 57.

[84] Ibidem, syg. 377, k. 112.

[85]Ibidem, syg. 198: Podział terytorialny miasta Sanoka i materiały odnoszące się do aktualnych spraw politycznych i historii miasta Sanoka 1860-1917, k. 11.

[86] Ibidem, k. 47.

[87] Ibidem, syg. 377, Protokół z I posiedzeń Rady Miejskiej z dnia 9 II 1932, k. 110.

[88] Ibidem, k. 110.

[89]E. Zając, Terytorialny rozwój miasta Sanoka w latach 1852-1961, „Rocznik Sanocki” 1967, s. 125-127.

[90] W. Sołtys, op.cit, W: Sanok: dzieje miasta…, s. 510-512.

[91] AMBL w Sanoku, zes. 28: Pisma starościńskie i cyrkularne, syg. 14: Miasto Sanok-zmiana granic przez przyłączenie gminy Posada Olchowska. Pismo do Urzędu Wojewódzkiego ze Starostwa z dnia 13 marca 1931 r.

[92] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 377: Protokół z I posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 9 II 1932 r., k. 110.

[93] Ibidem, syg. 375: Protokoły posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku 1927-1928, k. 8.

[94]Ibidem, syg. 575: Sprawy budowlane i mieszkaniowe 1911-1939, k. 539.

[95] Ibidem, k. 389.

[96] Ibidem, syg. 377: Protokół z I posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 9 lutego 1932 r. k. 110; Protokół z 36 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z 26 stycznia 1931, k.1-2.

[97]Ibidem, Protokół z 23 posiedzenia Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka z 10 listopada 1931, k. 81.

[98]Ibidem, syg. 523: Wnioski na roboty kanalizacyjno-budowlane prowadzone z tzw. „funduszu pracy” 1910-1939, k. 494.

[99] Ibidem, syg. 370: Przepisy i zarządzenia i okólniki władz zwierzchnich 1922-1939, k. 146.

[100] Ibidem, syg. 507: Akta dotyczące budowy wodociągów w Sanoku i regulacji rzeki San 1918-1935, k. 17-59.

[101] Ibidem, syg. 391: Protokoły z posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku 1935-1936, k. 257.

[102] Ibidem, syg. 575, k. 375.; syg. 507, k. 17-59; k. 154-271; k. 134-153.

[103] Ibidem, syg. 379: Protokoły posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku z lat 1933-1934: Protokół z 28 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 28 września 1933 r., k.64; syg. 807: Projekt wodociągu dla Królewskiego wolnego miasta Sanoka 1933; syg. 808: Akta dotyczące budowy wodociągów w Sanoku i regulacji rzeki San 1935, k. 222-224.

[104] Ibidem, syg. 380: Indeks uchwał i ważniejszych spraw Rady Miejskiej 1902-1934, k. 166.

[105] Ibidem, syg. 808, k. 3.

[106] Ibidem, k.171.

[107] Ibidem, syg. 507, k. 1.

[108] Pięćdziesiąt lat działalności wodociągów w Sanoku 1934-1984, oprac. E. Zając, Sanok 1984; W. Sołtys, op.cit, W: Sanok: dzieje miasta…, s. 528-529; E. Zając, Szkice z dziejów Sanoka, cz.2, Sanok 2000, s. 173; M. Drwięga, op.cit., s. 73.

[109] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 803: Dokumentacja i kosztorysy na wykonanie kanalizacji w mieście Sanoku oraz sprawozdania techniczne do projektu kanalizacji 1935-1939; syg. 804: Budowa stacji pomp (dokumentacja i kosztorys na wykonanie kanalizacji w mieście Sanoku oraz sprawozdanie techniczne do projektu kanalizacji) 1935-1939.

[110] Wykaz członków Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Sanockiego z 2 listopada 1935 r., (dokument w posiadaniu autorki).

[111] Pismo Kasy Zaliczkowej w Sanoku z dnia 14 kwietnia 1930 r. do Tadeusza Malawskiego, ibidem.

[112] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg.: 376: Protokół z 23 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 24 lutego 1930 r., k. 73.

[113]Ibidem, syg. 377: Protokół z 9 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 16 czerwca 1932 r., k. 164, 166.

[114]Ibidem, Protokół z 36 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 26 stycznia 1931 r., k. 1-2.

[115] Ibidem, syg. 379: Protokół Posiedzenia Rady Miejskiej w Sanoku z dnia 26 czerwca 1933 r., k. 49.

[116] Ibidem, syg. 379, k. 83.

[117] Listy mieszkańców powiatu sanockiego do Tadeusza Malawskiego burmistrza w Sanoku z prośbami o wsparcie finansowe, (listy w posiadaniu autorki).

[118] List Bazylego Kozaka z Olchowiec z dnia 11 czerwca 1934 r. do burmistrza Tadeusza Malawskiego z prośbą o pomoc i z podziękowaniami, ibidem.

[119] AP w Rzeszowie OS zes. 135, syg. 544: Sprawy robotnicze 1929-1932, k. 760.

[120] E. Zając, Trzydziesta szósta Rocznica „Marszu Głodnych”, „Rocznik Sanocki”, 1971, s. 313-315.

[121] AMBL w Sanoku, zespół 26: Opisy, syg. 30: Likwidacja strajku w Sanoku dnia 18 kwietnia 1931 r.

[122] AP w Rzeszowie OS zes. 135, syg. 544, k. 448.

[123] W. Sołtys, E. Zając, Przyczynek do dziejów ruchu robotniczego w Sanoku i okolicy w okresie międzywojennym, „Rocznik Sanocki” 1963, s. 263-274.

[124] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 370, k. 342.

[125] Ibidem, syg. 523, k. 44-45; syg. 544, k. 120.

[126] Ibidem, syg. 377: Protokół z 13 posiedzenia Tymczasowego Zarządu miasta Sanoka, k. 47.

[127] Ibidem, syg. 544, k. 400.

[128] Ibidem, k. 344, k. 336.

[129] Ibidem, syg. 370, k. 94, k. 727.

[130] Ibidem, syg. 415: Okólniki Związku Miast Małopolskich 1930-1938, k. 104

[131] Ibidem, syg. 377: Protokół z 3 posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 17 marca 1932 r., k. 128.

[132] Ibidem, syg. 544, k. 152.

[133]Ibidem, k. 466

[134] Ibidem, syg. 545: Sprawy robotnicze 1933-1934, k. 324.

[135] Ibidem, syg. 379, k. 41.

[136] Ibidem, syg. 391, k. 63.

[137] Ibidem, syg. 415: Okólniki Związku Miast Małopolskich 1930-1938, k. 105; syg. 379, k. 47.

[138] Ibidem, syg. 379, k. 53.

[139]Ibidem, syg. 411: Różne ankiety o stanie majątku miejskiego składane na okoliczność zaciągnięcia pożyczki przez miasto Sanok 1924-1939, k. 1-6.

[140] Ibidem, syg. 379: Protokół z 26 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 7 sierpnia 1933 r., k. 55-56.

[141]Ibidem, syg. 370, k. 213.

[142] Ibidem, k. 95.

[143] Ibidem, k. 213.

[144] Ibidem, syg. 544, k. 435.

[145] Ibidem, syg. 545, k. 413.

[146] Ibidem, syg. 411, k. 63.

[147] E. Zając, Szkice…, cz. 1, s. 133-135.

[148] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 378: Nadzwyczajne posiedzenie Rady Miejskiej z dnia 3 marca 1934 r., k. 50.

[149] E. Zając, Szkice…, cz. 1, s. 136-139.

[150] AP w Przemyślu, zes. 23: Starostwo Powiatowe Sanockie 1918-1939 , syg. 15: Stowarzyszenia i związki 1937-1939, s. 161.

[151] Ibidem, syg. 22: Stowarzyszenia 1930-1939, s. 339; syg. 13: Stowarzyszenia i związki 1919-1929, s. 183; syg. 14: Stowarzyszenia i związki 1930-1931 , s. 27.

[152] Ibidem, syg. 13, s. 183; syg. 14, s. 27; „Gazeta Sanocka”. Numer okazowy z 16 grudnia 1894 r., s. 3; AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 154: Księga Uchwał Rady Miejskiej 1893-1900, s. 137.

[153] AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 13, s. 184.

[154] Ibidem, syg. 16: Stowarzyszenia i związki 1933-1936, s. 175.

[155] Ibidem, s. 4; syg. 17: Stowarzyszenia i związki 1930-1939, s. 7.

[156] Ibidem, syg. 19: Stowarzyszenia 1923-1936, s. 94.

[157] Ibidem, syg. 13, s. 1.

[158] Ibidem.

[159] Ibidem, syg. 15, s. 272, 309, 325; syg. 14, s. 27.

[160] Ibidem, syg. 14, s. 27; syg. 13, s. 289.

[161] Ibidem, syg. 22: Stowarzyszenia 1930-1939, s.339.

[162] Ibidem, syg. 13, s. 185.

[163] Ibidem, syg. 18: Stowarzyszenia i związki 1925-1939, s. 46, 162.

[164] Ibidem, , syg. 13, s. 183.

[165] Ibidem, syg. 15, s. 309, 133.

[166] Ibidem, s. 133.

[167] Ibidem, syg. 13, s. 282.

[168] A. Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W: Sanok: dzieje miasta.., s. 449-467.

[169] AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 13, s. 265

[170] Ibidem, syg. 19: Stowarzyszenia 1923-1936, s. 59; syg. 16: Stowarzyszenia i związki 1933-1936, s. 333.

[171] Ibidem, syg. 13, s.1.

[172] Ibidem, syg. 16, s.330.

[173] Ibidem, syg. 21: Stowarzyszenia 1930-1939, s. 47.

[174]Ibidem, syg. 16, s. 330.

[175] Ibidem, syg. 15, s. 320.

[176]Ibidem, syg. 13, s. 183.

[177] Ibidem.

[178] Ibidem.

[179] Ibidem, syg. 15, s. 361.

[180] Ibidem, syg. 13, s. 271.

[181] Ibidem, s. 271.

[182] Ibidem, s. 273.

[183] Ibidem, s. 277.

[184] Ibidem, s. 284.

[185] Ibidem, s. 289.

[186] Ibidem, s. 183

[187] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 30, s.2; 1905, nr 55, s. 3; nr 56, s. 3; nr 58, s. 3; nr 75, s. 3; 1906, nr 108, s. 3.

[188] „Gazeta Sanocka” 1897, nr 105, s. 3-4; nr 106, s. 3; nr 112, s. 3; nr 113, s. 4; 1904, nr 46, s. 4; 1905, nr 55, s. 3; nr 60, s. 4;

[189] W. Sołtys, Z dziejów Sanoka pod zaborami, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” 1981, nr 27, s. 90-116.

[190] AMBL w Sanoku, zes. 33, syg. 53: Odezwa i regulamin Komitetu Powiatowego do Wychowania Fizycznego i Wojskowego Wyszkolenia Młodzieży Powiatu Sanockiego 1925.

[191] Pismo Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Sanoku do burmistrza Tadeusza Malawskiego 1929 r., (dokument w posiadaniu autorki).

[192] AMBL w Sanoku, zes. 33, syg. 53, s.1.

[193] AMBL w Sanoku, zes. 33, syg. 53., s. 2-4.

[194] Pismo Lwowskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego z dnia 1 kwietnia 1930 r. do Tadeusza Malawskiego, (dokument w posiadaniu autorki).

[195] Pismo Lwowskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego z dnia 26 marca 1932 r. do Tadeusza Malawskiego, ibidem.

Anna Sebastiańska