2009.08.12

Działalność sportowa

 

Działalność sportowa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

 

Program gimnastyki sokolej w Czechach wykazywał silne wpływy wzorów niemieckich. Mirosław Tyrš – naczelnik i ideolog zrzeszenia program ćwiczeń zawarł w czterech działach: ćwiczenia porządkowe i ćwiczenia wolne; ćwiczenia z przyborami i na przyrządach (poręcze, drążek, koń, kółka); ćwiczenia z pomocą współćwiczących (ćwiczenia towarzyskie); ćwiczenia z oporem współćwiczących (mocowanie, zapasy, szermierka)[1].

 

Aż do początków XX wieku w zaborze austriackim dominował system gimnastyki oparty na niemieckim. W ćwiczeniach przeważały drążki, poręcze, konie i kółka. Z czasem coraz większe uznanie zdobywała gimnastyka szwedzka-ćwiczenia i zabawy na wolnym powietrzu. Antoni Durski, kierownik zakładu gimnastycznego we Lwowie, zmodyfikował czeski model ćwiczeń wypracowując własny system tzw. „system metodą Durskiego”. Wyszkolił on wielu nauczycieli gimnastyki a także opracowywał podręczniki i inne fachowe wydawnictwa. Wyróżnił trzy rodzaje ćwiczeń gimnastycznych: gimnastykę zdrowotno-racjonalną, gimnastykę leczniczą oraz gimnastykę stosowaną. Podstawy sokolstwa polskiego opracowali też Wenanty Piasecki, Edward Madeyski, Tadeusz Żuliński oraz Edward Cenar[2].

 

Pierwszą galicyjską instytucją kształcenia nauczycieli wychowania fizycznego był „Sokół”, w którym od 1881 r. zaczęto organizować kursy dla kandydatów na nauczycieli gimnastyki[3].

 

Najpopularniejsze w strukturach „Sokoła” były sekcje: kolarskie, szermiercze i strzeleckie. W 1906 r. w Krakowie uchwałą Wydziału „Sokoła” powołano Organizację Członków Mundurowych, która dała początek koncepcji Stałych Drużyn Sokolich[4].

 

Pierwsze postulaty reformy systemu gimnastycznego poruszano już na XVII Zjeździe Delegatów Związku w 1909 r. w Przemyślu. Sprecyzowano je następnie na XVIII zjeździe delegatów we Lwowie dnia 16 X 1910 r. Postulowano wprowadzenie ćwiczeń gimnastyczno-wojskowych w ramach polowych ćwiczeń terenowych, szerszego uwzględnienia sportów, gier, zabaw na świeżym powietrzu oraz wycieczek terenowych. Zmiany te szły w kierunku przeobrażeń z organizacji gimnastycznej na wojskową. St. Szaynowski postulował rezygnację z całej nadbudowy oświatowo-kulturalnej, którą powinny realizować inne towarzystwa, na rzecz kierunku ściśle gimnastycznego.

 

Członkowie sanockiego „Sokoła” ćwiczyli początkowo w sali gimnastycznej udostępnianej im przez gimnazjum. Z powodu remontu w marcu 1891 r. w szkole ćwiczenia trzeba było ograniczyć[5].

 

Staraniem starosty Albina Świtalskiego i inżyniera Ignacego Morawieckiego już w 1889 r. uruchomiono ślizgawkę[6]. W 1891 r. wybudowano zadaszenie dla widzów przy torze ślizgawkowym[7].

 

Z końcem kwietnia 1890 r. otworzono szkołę gimnastyczną dla dziewcząt (zapisało się ok. 10 uczennic)[8]. W 1891 r. ćwiczenia gimnastyczne odbywały się po dwie godziny tygodniowo dla członków i po dwie godziny dla uczennic. Liczba członków ćwiczących doszła do 18, liczba uczennic do 12, z tych ćwiczyło równocześnie w jednej godzinie zazwyczaj po 8. Ćwiczeniami kierował druh Stanisław Biega, zastępował go przez 4 miesiące Roman Vetulani. Z powodu braku nauczyciela w 1892 r. szkoła gimnastyczna dla dziewcząt była zamknięta[9]. Przy ponownym otwarciu szkoły duże zasługi miała m.in. Teodozja Drewińska[10]. Badania lekarskie dziewcząt dokonane przez dra Karola Zaleskiego wykazały u 30% skrzywienia kręgosłupa, co potwierdzało potrzebę działania szkoły gimnastycznej[11]. Po przejęciu zajęć przez Sygnarskiego szkoła ponownie zaczęła działać, zapisały się 43 dziewczęta[12]. Ćwiczono w dwóch oddziałach: słabszym i mocniejszym[13]. W 1895 r. szkoła dla dziewcząt rozwijała się intensywnie ciesząc się dużą popularnością[14].

 

W kwietniu 1893 r. utworzono szkołę szermierki (zapisało się 16 druhów). Kierował nią Stanisław Biega[15]. Czyniono również starania o utworzenie szkoły jazdy na kole[16].

 

W 1893 roku kurs kolarski cieszył się dużym powodzeniem[17]. W 1894 r. prowadzono stałą naukę jazdy na kole[18]. Zarząd oddziału kolarzy „Sokoła” w Sanoku opracował regulamin jazdy na kole, który mówił m.in. o tym, że każdy członek Klubu obowiązany był podczas jazdy mieć na ubraniu przypiętą odznakę klubu, nie wolno było jeździć w mieście po drogach przeznaczonych wyłącznie dla pieszych, chodnikach, ogródkach i placach publicznych[19].

 

W 1898 r. oddział kolarski urządził dwie wycieczki rowerowe. W 1899 r. w oddziale tym było 18 członków[20].

 

W 1898 r. ćwiczenia gimnastyczne druhów odbywały się trzy razy w tygodniu w godzinach wieczornych. Przeciętnie ćwiczyło 9 osób. Ogółem ćwiczących członków było 29. Szkołę dla dziewcząt prowadzono do połowy kwietnia, jednak w po wakacjach nie otwarto już jej ponownie powodu niskiej frekwencji. W 1898 r. dla oddziału wioślarskiego zbudowano pływalnię[21].

 

W 1899 r. Ćwiczenia gimnastyczne odbywały się dwa razy tygodniowo, godzin ćwiczebnych było 54, przeciętna liczna ćwiczących wynosiła 7 osób[22]. W 1900 r. ćwiczenia członków odbywały się 3 razy tygodniowo. Ćwiczących druków było aż 64. Przeciętnie ćwiczyło 8 osób. W jesieni otwarto ponownie szkołę dla dziewcząt oraz dla chłopców i starszej młodzieży. Na naukę uczęszczało 15 dziewcząt i 15 chłopców, młodzieży starszej było 17[23].

 

W 1900 r. w szkole gimnastycznej dla młodzieży młodszej ćwiczyło 24 druhów, dla młodzieży starszej ćwiczyło 12 członków, dziewcząt ćwiczyło 14, chłopców było 12[24].

 

W 1906 r. w sali towarzystwa odbywało ćwiczenia bezpłatnie 250 uczniów szkoły wydziałowej męskiej[25], w 1909 r. – 264 uczniów szkoły wydziałowej męskiej a także młodzież gimnazjalna (ok. 594 uczniów)[26]. W ćwiczeniach gimnastycznych brali udział także uczniowie szkoły ludowej w myśl uchwały wydziału bezpłatnie po 7 godzin tygodniowo[27].

 

W 1901 r. wprowadzono ćwiczenia oddziału druhów starszych tj. od 40 roku do 60 roku życia stosowanie do wymogów fizjologii gimnastyki[28]. Druhowie ćwiczyli dwa razy tygodniowo pod kierunkiem Władysława Sygnarskiego[29].

 

W 1903 r. ćwiczenia gimnastyczne grupowały wielu druhów pod kierownictwem naczelnika Sygnarskiego i Mariana Szajny. Ten ostatni prowadził również prywatne ćwiczenia gimnastyczne chłopców (22 osób) i dziewcząt (70 osób) oraz ćwiczenia uczniów szkoły wydziałowej – przeszło 200 osób[30].

 

Na Walnym Zgromadzeniu „Sokoła” 12 marca 1910 r. Stanisław Biega i Karol Zaleski wystąpili z apelem o podjęcie przez członków systematycznych ćwiczeń gimnastycznych, poddając jednocześnie działalność gniazda ostrej krytyce. Dnia 4 listopada 1911 r. odbyło się specjalne posiedzenie Wydziału i zaproszonych delegatów gniazd z Leska, Ustrzyk, Zagórza, Rymanowa, Brzozowa, na którym S. Biega poruszał temat ożywienia pracy „Sokoła”, zwiększenia godzin ćwiczeń i liczby ćwiczących, organizowania młodzieży w skauting, sokolej akcji oświatowej i propagandowej oraz wyraźnego skrystalizowania ideologii sokolej w duchu niepodległości. Na posiedzeniu Wydziału 15 listopada wybrano w tym celu komisję agitacyjno-oświatową, do której weszli dr Emil Gaweł, M. Szajna, Piotr Niedojadło, Adam Bratro, Tomasz Rozum i Antoni Woliński.

 

Sanocki „Sokół” kierował druhów na liczne kursy gimnastyczne. W 1911 r. dh Mieczysław Strojek wysłany został na 4-dniowy kurs gimnastyczny do Przemyśla. Również druhowie Szajna i Niedojadło uczestniczyli w kursach urządzanych przez Związek[31]. Dwa razy na kurs wysłano dha Franciszka Moszorę do Lwowa (1921) i do Żywca (1922), dhów Leona Kaczorowskiego i Eugeniusza Klimaszewskiego na 6-dniowy kurs wyszkolenia wojskowego do Nadgórnej (1923). W latach 1923–1924 w sanockim Gnieździe było czterech fachowych nauczycieli gimnastyki (Szajna, Moszoro, Kaczorowski, Klimaszewski), w latach następnych przybyło kolejnych: Stanisław Pirożyński, Jadwiga Zaleska, Weronika Radwańska i in. [32].

 

Jednym z najbardziej zasłużonych nauczycieli gimnastyki sokolej w mieście był Marian Szajna. Urodził się on 17 sierpnia 1873 r. w Monastercu. Ukończył niższe gimnazjum, a następnie seminarium nauczycielskie w Rzeszowie, gdzie 19 sierpnia 1891 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Po zdaniu egzaminu we Lwowie w 1899 r. uzyskał kwalifikacje na nauczyciela gimnastyki w szkołach średnich . Patent nauczycielski otrzymał w 1900 r. Od 1891 r. pełnił funkcje nauczyciela w 4 klasowej szkole w Dobromilu. Następnie od 1892 r. pracował jako nauczyciel w szkole I-klasowej w Siemuszowej, a od 1894 r. w I-klasowej szkole w Rakowej. Od 1896 r. był nauczycielem w szkole 5 klasowej w Sanoku, następnie pełnił funkcję nauczyciela szkoły ludowej połączonej w wydziałową w tym mieście[33]. Szajna poślubił Aleksandrę z Piechów. Dnia 3 lipca 1908 r. urodził się jego syn Zbigniew Stanisław, 3 grudnia 1910 r. drugi syn – Adam Marian[34]. Szajna był wiceprezesem „Sokoła”, długoletnim naczelnikiem gniazda sanockiego, następnie naczelnikiem byłego II-go Okręgu Dzielnicy Małopolskiej. Ukończył cały szereg kursów gimnastycznych. Od 1912 r. był organizatorem i komendantem Stałych Drużyn Sokolich. Brał udział w organizowaniu harcerstwa. Zorganizował Towarzystwo Łowieckie w powiecie sanockim i przez wiele lat był jego prezesem. Zmarł 8 stycznia 1936 r. w Sanoku. Pogrzeb stał się wielką manifestacją uczuć szerokich warstw społeczeństwa sanockiego. Z całego okręgu przybyły liczne delegacje, za pocztami sztandarowymi gniazd z Sanoka i Zagórza stanęło w zwartym szyku około 80 druhów, Związek Młodzieży Chrześcijańskiej wystąpił z orkiestrą a Ochotnicza Straż Pożarna z plutonem honorowym. Pieśni religijne wykonał chór sokoli[35].

 

Osobny Oddział Przysposobienia Wojskowego pod kierownictwem oficerów (Warmuzek, Ochęduszko), przydzielonych do nauki w „Sokole” odbywał ćwiczenia wojskowe. W „Sokole” ćwiczyła również młodzież rzemieślnicza z Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej” pod kierownictwem nauczycieli sokolich. Poza tym sala wynajmowana była na lekcje gimnastyki dla uczniów gimnazjum państwowego, gimnazjum żeńskiego i seminarium żeńskiego. W latach 1926–1929 aktywnie działały oddziały piłki nożnej, narciarski i sportowy[36]. Przy „Sokole” funkcjonowały „lown tenis”, kręgielnia i pływalnia[37]. Opiekunem kręgielni był Henryk Hellebrand. Intensywnie działała komisja łyżwiarska. Wydział uchwalił bezpłatny wstęp na tor łyżwiarski dla młodzieży gimnazjalnej w środy i soboty, za zniżone zaś opłaty w inne dni[38]. Ślizgawka zorganizowana została dzięki ofiarności państwa Rylskich, którzy do tych celów pozwolili używać staw. Ślizgawką kierował Emil Kozłowski[39]. „Sokół” utrzymywał też pływalnię na Sanie oraz 5 łodzi dla wioślarzy[40].

 

Największe ożywienie w „Sokole”, zarówno na polu działalności patriotycznej, kulturalnej jak i sportowej, daje się zauważyć w 1913 r. i 1914 r.[41] . Wyraźnie zmienił się też charakter organizacji z kulturalno-zabawowej na wojskową[42].

 

Stałe Drużyny Sokole gromadziły się trzy razy w tygodniu na ćwiczeniach gimnastycznych połączonych z musztrą i ćwiczeniami z bronią. W ćwiczeniach polowych brały udział także Drużyny Skautowe (ponad 200 członków), Drużyny Bartoszowe, Polska Drużyna Strzelecka i Związek Strzelecki (ponad 100 osób)[43]. Ćwiczenia polowe odbywały się najczęściej na Wzgórzach Glinic[44]. W 1914 r. w Sali „Sokoła” odbywał się przede wszystkim ruch ćwiczebny Stałej Drużyny Sokolej pod kierownictwem druha Stoka, ograniczający się prawie wyłącznie do ćwiczeń wojskowych, polowych organizowanych wraz z innymi Towarzystwami niepodległościowymi. Utworzony przy „Sokole” Macierzy Legion Wschodni przybył ze Lwowa do Sanoka w pierwszych dniach września 1914 r., zatrzymując się w mieście na dwa tygodnie[45].

 

W 1929 r. ćwiczenia gimnastyczne przeniesiono na wybudowane boisko[46].

 

W skład wydziału Wychowania Fizycznego w 1932 r. wchodzili: Marian Szajna (przewodniczący), Franciszek Moszoro (naczelnik), Leon Kaczorowski (zastępca naczelnika) oraz Stanisław Pirożyński, Weronika Radwańska, Stefania Pirożyńska i Helena Rosołowska[47]. W 1932 r. ćwiczenia druhów prowadzili Kaczorowski i Pirożyński, druhen-Pirożyńska i Rosołowska[48].

 

Sanocki „Sokół” organizował także harcerstwo i drużynę skautową.

W lutym 1911 r. naczelne władze „Sokoła” zatwierdziły wprowadzenie skautingu do swojej organizacji. W 1913 r. działało w zaborze austriackim 138 drużyn skautowych w ponad 70 miastach[49]. Na terenie Małopolski z ramienia Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie Andrzej Małkowski objeżdżał poszczególne gniazda wygłaszając publiczne odczyty o skautingu i przeprowadzając egzaminy skautowe. W listopadzie 1909 r. członkowie organizacji niepodległościowej „Zarzewie” Zdzisław Lewicki, Stanisław Krzysik, Julian Krzyżanowski, Tadeusz Miller, Tadeusz Remer, Jan Owsionka i Józef Herbut założyli w Sanoku „oddział ćwiczebny” im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Pierwszymi skautami w Sanoku byli: Antoni Froń, Stanisław Kubala, Zygmunt Vetulani, Mieczysław Krygowski, Leopold Górka, Władysław Józef Zaleski, Roman Ślączka, Jan Bratro, Władysław Brzozowski, Klemens Remer, Tadeusz Piech, Franciszek Olearczyk, Włodzimierz Trzciński i in. Jak czytamy: (…) Zaczęło się od zbiórki u kolegi Fronia, gdzie pod ścisłą tajemnicą wyłożył nam o co chodzi. Mieliśmy się przygotować na żołnierzy wywiadowców przyszłej Armii Polskiej i zawczasu zaprawić do trudów. To też dalszym epizodem była nocna wyprawa za „Glinice” na tzw. Kiczory, gdzie składaliśmy w nastrojowych okolicznościach przysięgę harcerską i o ile sobie przypominam, spędziliśmy jesienną dość chłodną noc w postawionym przez nas szałasie (…)[50]. Organizacja skautów była początkowo tajna, dlatego członkowie spotykali się w nocy. Jak wspomina Ślączka: (…) Było to jesienią 1910 r. Po przebyciu marszem zabezpieczonym w szyku skautowym przestrzeni od Sanoka do Trepczy weszliśmy w las Trepczański i niebawem znaleźliśmy się na polanie leśnej nad Sanem. Tam, zasłonięci zewsząd wzgórzami porosłemi starym lasem, rozpaliliśmy ognisko. Wszyscy przeznaczeni do złożenia przysięgi zostali ustawieni w dwurząd obok ogniska, przy którym stała starszyzna. Po krótkim przemówieniu dowódcy, którym był- o ile pomnę Antoni Froń-nastąpiło zaprzysiężenie (…)[51].

 

Skauci odbywali systematyczne wykłady i ćwiczenia oddziału w terenie, gdyż z „Sokołem” nie udało się początkowo zawrzeć porozumienia: (…) W okresie tym [1910–1912] żadnej współpracy między nami a „Sokołem” nie było. Do ruchu sokolego odnosiliśmy się z pewnym lekceważeniem, uważając „Sokołów” za starszych wygodnych panów, którzy potrafią tylko ćwiczyć na sali lub na boisku, bez piwa i kiełbasy się nie obejdą, a nie mają pojęcia o plecakach i rozpalaniu ogniska, o przyrządzaniu na nim posiłku, o węzłach harcerskich i o podchodzeniu. Traktowaliśmy „Sokół” z góry, a zbliżenie na razie z wielką rezerwą nastąpiło, gdy powstały sokole drużyny ćwiczebne a sokoli poczęli nosić kapelusze podobne do naszych i zamienili mundury (…)[52].

 

Tajna drużyna skautowa ujawniła swoją działalność we wrześniu 1911 r. przekształcając się w I drużynę skautową im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Opiekę nad skautingiem objął wówczas „Sokół”. Drużynę początkowo tworzył 1 pluton, złożony z dwóch patroli po 8 skautów każdy. Funkcję plutonowych pełnili: Zygmunt Vetulani, Kazimierz Kubala, Władysław Zaleski i Roman Ślączka[53]. Dnia 4 listopada 1911 r. odbyło się specjalne posiedzenie wydziału „Sokoła” i zaproszonych delegatów gniazd dzielnicy sanockiej, na którym S. Biega referował sprawę ożywienia działalności „Sokoła”, zwiększenia liczby ćwiczących, organizowania młodzieży w skauting i wyraźnego skrystalizowania ideologii sokolej w duchu niepodległości. Na posiedzeniu wydziału „Sokoła” 15 listopada 1911 r. wybrano komitet sokoli, który miał się zaopiekować sokolą drużyną skautową. Wiosną 1912 r. z inicjatywy prezesa „Sokoła” Emila Gawła została założona przy Wydziale „Sokoła” w Sanoku miejscowa Komenda Skautowa[54]. Ruchowi skautowemu patronował Marian Szajna. Za jego sprawą oddano skautom do dyspozycji jedną z bocznych garderób teatralnych „Sokoła” na pogadanki oraz pozwolono używać na zbiórki boiska „Sokoła” a na ćwiczenia jego sali.

 

W 1911 r. z inicjatywy Szajny założono przy gnieździe sokolim w Zagórzu dwa zastępy skautowe chłopców. Sanoccy skauci-Tadeusz Piech i Władysław Zaleski w 1913 r. wzięli udział w światowym zlocie skautów w Birmingham[55]. Przy sanockim gnieździe „Sokoła” utworzono Komitet Skautowy[56]. Sanocki „Sokół” utworzył w 1912 r. kolonię skautową, która stanowiła praktyczną szkołę skautowego i żołnierskiego życia obozowego. Umiejscowiono ją w lasach Olchowskich, dzięki ofiarności właściciela Olchowiec dha Eugeniusza Nowaka, który dla potrzeb kolonii wybudował drewniany barak[57].

 

Dnia 10 grudnia 1912 r. podjęto decyzję o powołaniu Stałych Drużyn Sokolich. Przyjęto zasadę, że gimnastyka wychowawcza miała poprzedzać gimnastykę wojskową, a podstawą wyszkolenia była nauka musztry wojskowej, strzelanie ćwiczebne z broni małokalibrowej, topografia i budowa broni. Stałe Drużyny Sokole były integralnym elementem w strukturze organizacyjnej „Sokoła”, których funkcjonowanie oparto na regulaminie uchwalonym 10 XII 1912 r. uzupełnionym o „Instrukcję do organizacji stałych drużyn sokolich”. Drużyna Sokola miała się składać z 3 plutonów, każdy z nich z 3 zastępów a zastęp z 9–13 druhów. W skład plutonu wchodzili: komendant, zastępca komendanta, trzej pionierzy oraz trzej sanitariusze[58].

 

W 1913 r. z inicjatywy Naczelnika Mariana Szajny, zwerbowano 22 ochotników do mających się utworzyć Stałych Drużyn Sokolich. Stałe Drużyny utworzone zostały w Bukowsku, Baligrodzie, Lesku, Tyrawie Wołoskiej, Rymanowie i Brzozowie[59]. Liczba członków organizacji wzrosła gwałtownie od chwili, gdy w program ćwiczeń wcielono ćwiczenia typu wojskowego[60].

 

Specjalnie dla pokazu ćwiczeń wojskowych w 1912 r. zorganizowano Zlot dzielnicowy w Sanoku. W ćwiczeniach brało udział 46 druhów z Rymanowa, Brzozowa, Zagórza, Leska, Pisarowiec, 62 z Sanoka, 60 skautów z sanockiej sokolej drużyny skautowej[61].

 

W 1913 r. podjęto inicjatywę utworzenia w Sanoku Samarytanina Sokolego-Polskiego Czerwonego Krzyża, a już 22 lutego 1913 r. ogłoszono zapisy ochotniczek na kurs samarytański. Ze 100 zgłoszonych przyjęto 40 kobiet. W związku z tym wkrótce utworzono kurs drugi. Na czele organizacji stanęła Helena Ślączkowa a szkolenia sanitarne prowadzili miejscowi lekarze. Zajęcia praktyczne z zakresu pielęgniarstwa prowadzono w tutejszym szpitalu pod kierownictwem lekarzy.

 

Ponadto w Sanoku funkcjonowały oddziały samarytańskie przy Polskiej Drużynie Strzeleckiej i Drużynie Bartoszowej[62].

 

 

Celem zebrania funduszów na przybory medyczne i ratunkowe Wydział Samarytanina urządził w sali „Sokoła” koncert muzyki wojskowej 45 p.p[63].

 

W sierpniu 1914 r. doszło do przekształcenia Przewodnictwa Związku w Komendę Główną Sokolą. W skład Wydziału Wojskowego Komendy weszli również przedstawiciele Drużyn Bartoszowych. Organ przybrał nazwę: Komenda Wspólna Drużyn Sokolich i Bartoszowych[64].

 

W Sanoku działały liczne organizacje o charakterze wojskowym, m in. Oddział Związku Strzeleckiego (komendant Józef Niedźwiecki) i in. Instruktorami szkolenia wojskowego byli: Edward Eysmond, Emil Kalwas i Władysław Żórawiński[65].

 

¹ E. Polak, Geneza i rozwój gimnastyki w Sokole polskim, [w:] Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Rzeszów 1996, s. 119.

² A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomorzu 1893-1939, Bydgoszcz 1997, s. 15-17.

³ Ibidem, s. 17.

⁴ D. Dudek, Działalność wojskowa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” przed I wojną światową, Nowy Sącz 1994, s. 4.

⁵ „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 4, s. 31.

⁶ Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 1890.

⁷ „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1892 , nr 3, s. 31.

⁸ Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 1890.

⁹ „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1893 nr 2, s. 18.

¹⁰ Ibidem, 1892, nr 3, s. 31.

¹¹ Ibidem.

¹² Ibidem, 1893, nr 4, s. 44.

¹³ Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893.

¹⁴„Gazeta Sanocka” 1895, nr 35, s. 3.

¹⁵ Sprawozdanie.., od 1 października 1892-30 września 1893; „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1893, nr 4, s. 44.

¹⁶ Sprawozdanie…, od 1 października 1892 do 30 września 1893 r.

¹⁷ Sprawozdanie…, od 1 października 1893 do 30 września 1894 r.

¹⁸ „Gazeta Sanocka” 1895, nr 10, s. 3.

¹⁹ Ibidem, nr 12, s. 3.

²⁰ Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899.

21 Sprawozdanie…, 1898.

22 Sprawozdanie…, 1899.

23 Sprawozdanie…, 1900.

24 Sprawozdanie…, 1901.

25 Sprawozdanie…, 1906.

26 Sprawozdanie…, 1909.

27 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1901, nr 12, s. 103.

28 Ibidem, nr 5, s. 39.

29 Ibidem, 1903, nr 1, s. 6.

30 Ibidem.

31 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku w 50-tą rocznicę Jego istnienia, Sanok 1939, s. 17.

32 Ibidem., s. 28.

33 AP w Rzeszowie OS, zes.240, syg. 19, s. 43.

34 Ibidem, zes. 135, syg.320, k. 198, 201.

35 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1936, nr 5, s. 131–132.

36 T. Miękisz, op.cit., s. 28.

37 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 64, s. 2.

38 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 12, s. 100.

39 Ibidem, s. 101.

40 Ibidem, 1901, nr 12, s. 103.

41 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 1, s. 3.

42 Ibidem, nr 27, s. 2.

43 Ibidem, 1913, nr 9, s. 2, 3.

44 Ibidem, nr 12, s. 2.

45 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za lata 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919.

46 Sprawozdanie…, 1932.

47 Ibidem.

48 Ibidem.

49 A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomorzu 1893-1939, Bydgoszcz 1997, s.28.

50 AMH, teczka nr 654: Początki ruchu harcerskiego w Sanoku-uwagi Zygmunta Vetulaniego, k. 1.

51 Ibidem, teczka nr 655: Wspomnienia z pierwszych trzech lat skautingu w Gimnazjum w Sanoku (1910-1913), oprac. Roman Ślączka, k. 3.

52 Ibidem, teczka nr 654, k. 3.

53 C. Mazurczak, Harcerstwo sanockie 1910-1949, Kraków 1990, s. 7-12; W.J., Zaleski, U kolebki skautingu, „Materiały Historyczne Hufca ZHP Ziemi Sanockiej” 2004, Z. 8, s. 14–21.

54 C. Mazurczak, Harcerstwo sanockie…, s. 12–13.

55 AMH, teczka nr 652: Historia rozwoju harcerstwa polskiego w Sanoku-na podstawie wspomnień druha Mieczysława Kwaśniewicza i zachowanych roczników „Skauta”, k. 1.

56 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy w Sanoku i regionie na tle wydarzeń krajowych przełomu XIX i XX w.: odrodzenie polskiej myśli niepodległościowej w drugiej połowie XIX w. Rola młodzieży, „Rocznik Sanocki” 2001, s. 199–201.

57 T. Miękisz, op.cit., s. 19.

58 D. Dudek, Działalność wojskowa…, s. 17-19.

59 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, s. 217–218.

60 D. Dudek, Działalność wojskowa…, s. 25.

61 T. Miękisz, op.cit., s. 18.

62„Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 9, s. 2; A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, s. 217.

63 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 11, s. 3; nr 12, s. 3.

64 Zarys dziejów Sokolstwa.., s. 26–29.

65 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, s. 219.

 

Anna Sebastiańska