Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku

2009.11.18

Sanoczanie 3

Okręgowa Komisja Wyborcza w Przemyślu dnia 16 września 1930 r. obrała Malawskiego przewodniczącym Obwodowej Komisji Wyborczej Powiatu Sanockiego[196]. Podczas wyborów do Senatu w województwie lwowskim w 1935 r. Tadeusz Malawski został wybrany jednogłośnie z okręgu wyborczego Sanok delegatem do Lwowskiego Wojewódzkiego Kolegium Wyborczego[197]. Podczas następnych wyborów do Senatu w 1938 r. ponownie został wybrany na stanowisko delegata z Okręgu Sanockiego[198].

Jako przedstawiciel Rady Miejskiej wchodził do Zarządu Prywatnego Miejskiego Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego w Sanoku[199]. Seminarium to założone zostało 11 sierpnia 1921 r. i przez cały okres swojego istnienia musiało borykać się z problemami finansowymi[200]. Malawski zabiegał o utrzymanie tej szkoły jako ważnego ośrodka kształcenia nauczycielek. Seminarium groziła całkowita likwidacja[201]. Uchwałą z dnia 16 czerwca 1932 r. zlikwidowano ostatecznie Miejskie Seminarium Nauczycielskie[202]. Grono nauczycielskie, któro nie pogodziło się z tą decyzją, wniosło do Magistratu prośbę o upoważnienie do prowadzenia tej placówki. Nauczyciele zobowiązali się do pokrycia wszelkich start, na jakie narażona była gmina z powodu funkcjonowania szkoły[203]. Po licznych zabiegach Kuratorium wreszcie przyznało zakładowi prawo publicznego. Rodzice utworzyli Towarzystwo wspierania szkoły i w rezultacie doszło do porozumienia z gminą.[204].

W 1931 r. Malawski został wybrany delegatem gminy do Wydziału Towarzystwa utrzymującego Prywatne Gimnazjum Żeńskie[205]. Należał także do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku.

Dnia 19 lutego 1932 r. Tymczasowa Rada Powiatowa wybrała go członkiem Powiatowej Komisji Oświaty Pozaszkolnej[206]. Od dnia 31 sierpnia 1932 r. zasiadał w Komisji Rewizyjnej Powiatowego Związku Komunalnego[207]. Na posiedzeniu Rady Miejskiej z dnia 4 września 1933 r. poruszano sprawę utworzenia liceum państwowego w Sanoku[208]. Malawski poparł ten projekt bardzo gorąco. Ofiarował w budynku miejskim lokal na świetlicę Towarzystwa „Rodziny Policyjnej”[209]. Należał do Towarzystwa Polskiej Ochronki dla Dzieci Chrześcijańskich, któro w 1930 r. liczyło 19 wychowanków. Wychowaniem dzieci i prowadzeniem gospodarstwa zajmowały się od chwili założenia zakładu w 1917 r. Siostry Służebniczki Najświętszej Marii Panny ze Starej Wsi. W 1930 r. Towarzystwo liczyło 247 członków zwyczajnych i 2 honorowych[210]. Zakład mieścił się początkowo w starym budynku przy ul. Małeckiego, który nie był jednak przystosowany dla Ochronki. Malawski pragnąc pomóc Towarzystwu, zaproponował oddanie, na pomieszczenie sierocińca budynek niedokończonej łaźni miejskiej. Zarząd miasta Sanoka na posiedzeniu w dniu 11 kwietnia 1932 r. zatwierdził ową propozycję. Ostateczna uchwała Rady Miejskiej zapadła 19 maja 1932 r. Dnia 8 grudnia 1932 r. przy licznym udziale gości odbyło się poświęcenie nowego lokalu Ochronki, które dokonał ks. Franciszek Witeszczak[211].

Malawski należał do Towarzystwa Bursy Gimnazjalnej w Sanoku[212], następnie został przewodniczącym Zarządu Wydziału Towarzystwa[213]. W końcu pełnił funkcję przewodniczącego, zastępcą przewodniczącego był Andrzej Grasela, sekretarzem Tadeusz Miękisz, skarbnikiem Paweł Rabczak, członkami byli: dr Józef Hukiewicz, Tomasz Kocyłowski, Józef Moskal, Jan Nowak, Józef Serwa, Wilhelm Szomek, Antoni Wilk, ks. Franciszek Witeszczak[214]. Malawski pozostał na tym stanowisku aż do wybuchu II wojny światowej. Zakład liczył średnio 57-58 wychowanków i 8 osób personelu domowego. W Bursie mieszkała młodzież z powiatów sanockiego, brzozowskiego, drohobyckiego, krośnieńskiego, jarosławskiego, leskiego, a także ze Lwowa i Przemyśla.

Malawski był aktywnym działaczem sanockiego Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej, które było jednym z najstarszych Kół, gdyż założone zostało już w 1894 r. Rok później powstało Koło TSL w Lesku[215].

Myśl założenia TSL narodziła się 4 kwietniu 1893 r. podczas uroczystego spotkania członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, tzw. „święconego”, urządzanego w domu Zygmunta Czarnomskiego, na którym zebrało się ponad 40 druhów[216].

Należało ono początkowo do Związku okręgowego TSL w Przemyślu, a następnie do Związku Powiatowego Kół TSL w Sanoku[217].

Roczna składka wynosiła zaledwie 1 zł, (potem 25 gr.), mimo to niewiele osób popierało to towarzystwo[218]. W 1897 r. sanockie Koło TSL liczyło 92 członków, w 1904-120; 1910-175; 1925-125; 1927-112; 1928-131; 1929-154; 1930-145; 1931-143; 1932-144; 1935-127[219]. Do najwybitniejszych działaczy Towarzystwa należeli m in.: Teodozja Drewińska, jak pisano o niej (…) Najważniejszą osobą w tym miasteczku była kierowniczka szkoły żeńskiej, Teodozja Drewińska (…). Autorytet tej osoby był tak wielki, że nawet Świetny Magistrat sanocki, nie miał odwagi sprzeciwiać się jej woli (…)[220]; Jadwiga Tomasikowa, Jan Killar, ks. Franciszek Witeszczak, dr Karol Zaleski, Felicja Praszałowiczówna, Mieczysław Jurkiewicz, Jan Kosina i wielu innych. Walny Zjazd Delegatów Koła TSL w Krakowie w dniach 24 i 25 maja 1931 r. nadał dyplomy honorowe Teodozji Drewińskiej i Karolowi Zaleskiemu[221].

W łonie koła TSL działały trzy sekcje: 1. kulturalno-oświatowa; 2. biblioteczna; 3. dochodowa.

W 1900 r. powiat sanocki liczył 103 590 mieszkańców. Analfabetów w powiecie było 68491, w gminie Sanok-2844[222]. TSL starało się walczyć z analfabetyzmem wszystkimi możliwymi sposobami. W 1904 r. otwarto wypożyczalnie w: Zagórzu, Nowosielcach, Dąbrówce, przy Kółku Rolniczym w Pakoszówce (zarząd składał się z 5 członków: Jędrzej Kogut, J. Romańczyk, M. Michniewska, Adamczykowie)[223]. Ze względu na brak kierowników zaistniała konieczność zamknięcia wypożyczalni książek w Jędruszkowcach i Olchowcach[224]; czytelnie: w Tyrawie Wołoskiej (założona 13.12.1903, kierownik ks. Adam Orłowski); Załużu (zał. 1.1.1904, kierownik-nauczyciel Śmietana); Nowosielcach-Gniewosz (2.2. 1904, nauczyciel Andrzej Władyka); Dąbrówce polskiej (zał. 28.2.1904, Szymon Konarski); Pakoszówce (5.6.1904, Jan Romańczyk). Ogółem w czytelniach tych znajdowało się 789 książek. Wszystkie czytelnie zaopatrywane były w pisemka „Ojczyzna”, „Polak”, „Przodownica”[225]. Wypożyczalnię książek w Sanoku otwarto 19 lutego 1905 r. (kierował nią Kajetan Golczewski a zastępowała go Matylda Wasylewiczówna)[226].W 1905 r. założono kolejne czytelnie: w Długiem, Strachocinie, Wzdowie, Posadzie jaćmierskiej, Mrzygłodzie, Komańczy i Płowcach[227]. W 1907 r. działało już 19 czytelń i wypożyczalni wiejskich TSL. W 1913 r. sanockie Koło TSL utrzymywało 3 czytelnie (Mrzygłodzie, Pakoszówce, Tyrawie Wołoskiej) i 15 wypożyczalni: Długiem, Dąbrówce polskiej, Jaćmierzu, Jurowcach, Nowosielcach-Gniewosz, Pastwiskach, Płowcach, Pobiednie, Posadzie jaćmierskiej, Prusieku, Raczkowej, Sanoku, Strachocinie, Załużu i Zarszynie[228].

TSL utworzyło w 1904 szkoły w Komańczy (30 dzieci, nauczycielka-Maria Michałowska) i w Duszatynie (Amalia Szczepańska)[229]. W 1905 r. utworzono szkołę w Żubraczem[230].

Podjęto także próby utworzenia w Sanoku szkoły dla analfabetów[231]. Zdołano utworzyć jedynie kurs dla analfabetów[232].

TSL utrzymywało w Sanoku bursę włościańską im. Tadeusza Kościuszki oraz Świetlicę[233]. Urządzało liczne kursy, pogadanki i wykłady[234]. W1935 r. biblioteka TSL liczyła 1840 dzieł (1948 tomów)[235]. Koło TSL brało aktywny udział we wszystkich uroczystościach państwowych i okolicznościowych[236]. Uroczyste wiece oświatowe odbywały się w Sali „Sokoła”[237] .

TSL utrzymywało ponadto Kram, przy którym był skład papieru i innych przyborów kancelaryjnych[238].

Malawski przez wiele lat był aktywnym członkiem Koła TSL, wspierając je finansowo, a w latach 1925 i 1926 r. pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego [239].

Miał on również swoje zasługi przy organizowaniu Muzeum Ziemi Sanockiej[240]. Myśl jego założenia sięga roku 1909 r., gdy na posiedzeniu Rady Miejskiej 17 czerwca, dr Karol Zaleski postawił wniosek, aby założyć w Sanoku muzeum prowincjonalne. Dnia 11 maja 1911 r. propozycję ponowił prezes Towarzystwa Upiększania Miasta Sanoka, Stanisław Czarnowski. Myśl ta została zrealizowana dopiero w 1934 r. Główną przyczyną sprawczą powołania muzeum było opracowanie w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie projektu przyszłej sieci muzeów regionalnych w Polsce. Projekt ministerialny przewidywał utworzenie również w Sanok takiej placówki. W kwietniu 1934 r. zawiązało się Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sanockiej, któro postawiło sobie za cel m in.: pieczę nad zabytkami historycznymi regionu, wyszukiwanie i gromadzenie zabytków dla założenia Muzeum Ziemi Sanockiej oraz wydawnictwo i publikacje poświęcone temu obszarowi.

W skład Wydziału Towarzystwa weszli dr Bolesław Skwarczyński (prezes), Adam Gubrynowicz (sekretarz) oraz dr Oskar Schmidt (skarbnik). Członkami Wydziału zostali: dr I. Fel, Andrzej Grasela, dr F. Kokowski, dr J. Rajchel i Karol Swinarski. W kwietniu 1934 r. staraniem Towarzystwa powołano do życia Muzeum Ziemi Sanockiej. Dyrektorem nowozałożonej placówki został dr Bolesław Skwarczyński. Na kustosza powołano Aleksandra Rybickiego, który zajmował się ewidencjonowaniem, opracowywaniem i konserwacją zbiorów[241]. Funkcję sekretarza sprawował Stefana Stefański. Głównym celem nowo założonego Muzeum było ratowanie pamiątek z przeszłości Ziemi Sanockiej, rozrzuconych po powiatach sanockim, leskim, brzozowskim i części krośnieńskiego, ze względu na to, że pamiątki historyczne, z etnografii i sztuki ludowej były rozkradane przez turystów[242].

Rybicki poczynił wiele starań celem gromadzenia regionalnych pamiątek. Adam Fastnacht wspominał po latach z uznaniem jego działania: (…) Najbardziej owocną okazała się praca A. Rybickiego, który posiadał umiejętności czynienia wywiadów, przekonywania i ujmowania sobie ludzi, a zarazem dobrą znajomość języka ruskiego. (…) Uczyłem się od Rybickiego sztuki penetrowania muzealnego w terenie i poznawałem równocześnie różne części Ziemi Sanockiej (…)[243].

Działalność Muzeum opierała się na pracy społecznej miłośników historii i kultury regionalnej oraz na społecznych środkach materialnych. Przy organizacji zbiorów duże zasługi miał A. Fastnacht, który ewidencjonował zbiory archiwalne i biblioteczne[244].

Pierwsze i najwartościowsze pamiątki dla nowo utworzonego muzeum wpłynęły z Zarządu Miejskiego. W Sanoku akta gromadzone były w dwóch Archiwach: Grodzkim i Ziemskim[245] T. Malawski, mający na uwadze założenie muzeum, w pomieszczeniach magistrackich wygospodarował jeden pokój, w którym gromadził i przechowywał z wielkim pietyzmem cenne pamiątki historyczne m in.: pergaminowe dokumenty nadań królewskich dla miasta, łącznie z dokumentem wystawionym przez kancelarię królewską Kazimierza Wielkiego z roku 1366 r., potwierdzającym Sanokowi nadanie praw miejskich. Przechowywał również starą broń austriacką, medale pamiątkowe, miejskie tłoki pieczętne oraz dużą liczbę numizmatów, rękopisy oraz cenne stare fotografie. Za namową Malawskiego uchwalono przekazanie owych zbiorów z Magistratu do Muzeum Ziemi Sanockiej[246]. Do najcenniejszych darów należały przywileje królewskie wystawione dla Sanoka: króla Kazimierza Wielkiego z 25 kwietnia 1366 r i 11 kwietnia 1368 r.; Oblata przywileju królowej Zofii; Kopia przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka z 17 października 1470 r.; Przywileje królów: Zygmunta III z 31 lipca 1615 i z 11 lutego 1629 r., Władysława II z 29 czerwca 1633 r.; Jana Olbrachta z 22 lutego 1493 r.; Kazimierza Jagiellończyka z 14 października 1479; Zygmunta I Starego z 20 czerwca 1510 i 23 września 1515 r.; Zygmunta Augusta z 18 marca 1549 r. i z 3 czerwca 1549 r., Stefana Batorego z 12 lipca 1578, Zygmunta III z 25 stycznia 1609 r. i 28 stycznia 1609 r.; Władysława II z 5 marca 1633 r.; Jana Kazimierza wystawiony we Lwowie 22 kwietnia 1651 r.; Michał Korybuta Wiśniowieckiego z 27 października 1669 r.; Jana III z 5 lutego 1679 r.; Augusta II z 17 lipca 1703 i marca 1720 r.; Augusta III z 31 grudnia 1738 r.

Wśród ofiarowanych przez Malawskiego zbiorów znalazły się także: Opisanie granic wójtostwa sanockiego z dnia 5 marca 1788 r.; Spis dokumentów i przywilejów królewskich sporządzony w 1784 r.; Konsygnacja przywilejów królewskiego miasta Sanoka przedłożona C.K. cyrkularnemu urzędowi do zatwierdzenia cesarzowi Franciszkowi I z 21 sierpnia 1815 r.[247]

Muzeum szybko powiększało swe zbiory dzięki licznym darom. Towarzystwo Naukowe we Lwowie ofiarowało komplet swoich wydawnictw, m in. Akta Grodzkie i Ziemskie. Przemysław Dąbkowski przekazał część swojego księgozbioru, dr Woytkowski z Rymanowa Zdroju ofiarował cenne zabytki archeologiczne, Adam Gubrynowicz oddał muzeum 70 sztuk polskich medali pamiątkowych, Adam Łada-Cybulski z Cannes ofiarował szkicownik malarza Jana Gniewosza. W 1935 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie przyznało Muzeum Ziemi Sanockiej subwencje na dalsze urządzenie i zakup przedmiotów muzealnych[248]. Miejscowe władze przeznaczyły na siedzibę muzeum pomieszczenia w zabytkowym zamku[249].

W czasie II wojny światowej muzeum bardzo ucierpiało. W 1939 r. najcenniejsze eksponaty zostały zabezpieczone i zdeponowane na przechowanie w Tyrawie Wołoskiej, w domu Stanisławy Rybickiej, matki kustosza muzeum. Poważna część zbiorów pozostawiona w salach muzealnych została zrabowana już w pierwszych dniach września. Pozostałe eksponaty zostały zniszczone. Uciekające z miasta władze okupacyjne zrabowały i wywiozły 300 najcenniejszych eksponatów: m in. 40 królewskich pergaminowych nadań, 20 kompletów strojów ludowych, liczne pamiątki cechowe[250]. Zrabowane eksponaty zostały umieszczone w 4 dużych skrzyniach z napisem „Kreismuseum in Sanok” i zostały wywiezione prawdopodobnie do Zakopanego. Było to m in.: pergaminowe przywileje: Zygmunta Starego (1515), Kazimierza Wielkiego (1368), Kazimierza Jagiellończyka (1479), Zygmunta I (1510), Zygmunta Augusta (1549), Zygmunta III Wazy (1615), Władysława IV (1633), Zygmunta III Wazy (1609), Jana III Sobieskiego (1679), Jana Kazimierza (1651), Michała Korybuta (1669), Zygmunta Augusta (1549), Jana Olbrachta (1493), Jana Opalińskiego (1675)[251]. Willy Huber 3 kwietnia 1944 r. wysłał do Krakowa rzekomo na wystawę sztuki i kultury niemieckiej szereg wartościowych eksponatów, mających reprezentować dorobek kultury niemieckiej na ziemi sanockiej[252]. Było to 38 królewskich nadań dla miasta Sanoka, cechów sanockich i brzozowskich, 5 ksiąg ręcznie pisanych cyrylicą, prawie wszystkie stroje ludowe, liczne pamiątki cechowe.

Leon Getz, kustosz muzeum Łemkowskiego, wziął pod swą opiekę ocalałe zbiory Muzeum Historycznego.

Tadeusz Malawski ze względu na zły stan zdrowia zadecydował o wycofaniu się z życia społecznego miasta. Tymczasowy Wydział Powiatowy uchwałą z dnia 29 marca 1935 r. zezwolił mu na złożenie mandatu radnego Sanoka przed upływem kadencji. Dziękowano mu za długoletnią służbę tymi słowami (…) Tymczasowy Wydział Powiatowy uchwala podziękować Panu za dotychczasowe owocne wyniki pracy samorządowej i żałuje, że organa ustrojowe m. Sanoka nie będą dalej korzystały z cennych wskazówek i doświadczeń Pana (…)[253].

Dnia 30 stycznia 1935 r. Komunalna Kasa Oszczędności Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka przyjęła wniesioną przez T. Malawskiego rezygnację ze stanowiska Naczelnika Zarządu Kasy: (…) uchwalając zarazem złożenie Wielmożnemu Panu uznania i gorącego podziękowania za Jego nader wydatną na piastowanem stanowisku pracę, którą przyczynił się Wielmożny Pan w wysokim stopniu do rozwoju Kasy i do wzmożenia zaufania społeczeństwa do niej (…)[254].

Ostatnie lata życia poświęcił swojej pasji, jaką było bibliofilstwo.

Do najbardziej cennych księgozbiorów sanockich bibliofilów należała biblioteka Tadeusza Zbyszyckiego. W 1939 r. zbiór liczył ponad 6000 tomów. Było wśród nich wiele rzadkości bibliofilskich. Zbyszycki gromadził także prasę konspiracyjną, afisze dotyczące rozporządzeń, obwieszczeń i zawiadomień. Podczas odwrotu wojsk niemieckich z ziemi sanockiej w 1944 r., Zbyszycki wywiózł około 5000 najwartościowszych książek do Bukowska, gdzie w czasie walk frontowych spłonęły. Pozostała część księgozbioru została ukryta w domu prywatnym i w ten sposób ocalała. Sporą bibliotekę domową posiadał kapitan J. Kossakowski (ok. 900 tomów). Gromadził dzieła głównie z zakresu historii[255].

Tadeusz Malawski dużo podróżował, obracał się w środowiskach kulturalnych Europy, znał wiele języków obcych. Księgozbiór, który odziedziczył po ojcu, aktywnie powiększał, głównie dzięki zakupom w europejskich antykwariatach i na licznych aukcjach. W zbiorach Malawskiego znalazły się książki polskie oraz wydawane za granicą, z XVII i XVIII wieku, pięknie zdobione, stare mapy, atlasy, rękopisy i cenne fotografie.

Malawski posiadał bibliotekę, na którą składały się książki z różnych dziedzin wiedzy. Były one podzielone na działy tematyczne: prawo i historia; literatura piękna; dzieła naukowe i popularnonaukowe; poradniki, przewodniki; filozofia. Zdecydowaną większość stanowił dział literatury prawniczej. Sporo było też książek z literatury pięknej, autorów polskich i obcych, w różnych językach. Przeważały książki w języku polskim, sporą liczbę stanowiły dzieła w języku niemieckim i francuskim. Posiadał też pozycje w języku angielskim, słowackim, węgierskim, a nawet japońskim. W dziale książek prawniczych i historycznych znajdowały się dzieła tak współczesne, stanowiące jego warsztat pracy, jak i starsze, klasyczne pozycje.

Na księgozbiór fachowy z dzieciny prawa składały się ustawy, podręczniki oraz broszury a także klasyczne dzieła prawnicze. Znalazły się tam m in. takie pozycje jak: Elementarz poświęcony fabrykantom opinii, Lwów 1865; Polska ustawa o prawie autorskiem i Konwencja Berneńska, z objaśnieniami F. Zolla, Warszawa 1926; Trawiński K., Zwyczaje handlowe, Lwów 1927; Wereszczyński A., Wiadomości o Polsce współczesnej: ze szczególnym uwzględnieniem stosunków politycznych, gospodarczych i społecznych, Lwów 1935;

Sporo było także dział historycznych, m in.: Adama Naruszewicza historya narodu polskiego od początku chrześcianstwa, Warszawa 1803; Naruszewicz A., Tauryka, czyli Wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów, Warszawa 1805, Historya narodu polskiego, T. 1-2, Kraków 1859; T.3-6 1860; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III: króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, Wrocław 1836; Ramshorn K., Kaiser Joseph II, Lipsk 1845, Maria Theresia: und ihre Zeit, Lipsk 1861; Notaty generała Brygady Wielkopolskiej kawalerji Narodowej z lat 1775-1778, z rękopisów spisane przez J. Kraszewskiego, Drezno 1871; Wewnętrzne sprawy Galicyi: spostrzeżenia i uwagi, skreślone przez T. Merunowicza, Lwów 1876; Kunaszowski H., Życiorysy uczestników Powstania Listopadowego: zebrane na pamiątkę obchodu jubileuszowego pięćdziesięcioletniej rocznicy tego powstania, Wydawnictwo Komitetu Jubileuszowego we Lwowie, Lwów 1880; Listy Jana Trzeciego króla polskiego spisane do królowej Kazimiry w ciągu wyprawy pod Wiedeń w roku 1683: z mapą przychodu Wojsk Polskich pod Wiedeń i z podobizną listu króla Jana III Sobieskiego, Lwów 1883; Schnür-Pepłowski S., Wódz Legionistów: opowiadanie dziejowe z lat 1790-1818, Lwów 1900; Ułaszyn H., Kontrakty Kijowskie: szkic historyczno-obyczajowy 1798-1898, Petersburg 1900; Szczerbowski H., Boje o Polskę marszałka Józefa Piłsudzkiego, opowiedziane dla młodzieży z 6 ilustracjami W. Rogulskiego i 40 fotografiami, Lwów 1933.

Malawski w swojej bibliotece posiadał także wiele dzieł z dziedziny literatury pięknej autorów polskich i obcych tj: Adama Naruszewicza wiersze różne, T.1, 2, Warszawa 1804; Kochanowski J., Elegie, Warszawa 1829; Dzieła Jana Kochanowskiego, T.1, 2, 3, Lipsk 1835, Fenomena; Muza; Satyr; Monomachia, Kraków 1883; Rej M., Żywot człowieka poczciwego, Kraków 1859; Pisma Adama Mickiewicza, nowe wydanie zupełne, T.1, 2, Lipsk 1862;

Dzieła prozą Wincentego Pola, pierwsze wydanie zbiorowe przejrz. i uporządkowane przez samego autora, Lwów 1875, T.1, 1876 T.2; 1877 T.3; 1877 T.4; 1878 T.5; Dzieła Wincentego Pola wierszem i prozą: Poezye, pierwsze wydanie zbiorowe przejrz. i uporządkowane przez samego autora, Lwów 1875, T.1; 1875 T.2; 1876 T.3; 1877 T.4; 1878 T.5; Prus B., Pisma, Warszawa 1917 T.1; 1918 T.2; 1917 T.3; 1918 T.4; 1818 T. 5; 1918 T.6; 1925 T. 7-21; 1926 T. 22-33; Prus B., Lalka, Warszawa 1890; Prus B., Emancypantki, Warszawa 1894; Prus B., Faraon, Warszawa 1897; Prus B., Grzechy dzieciństwa, Warszawa 1901; Sienkiewicz H., Potop, Warszawa 1880; Sienkiewicz H., Latarnik; Niewola tatarska; Jemioł; Na jedną kartę; Bartek zwycięzca, Warszawa 1883; Sienkiewicz H., Pan Wołodejowski, Złoczów 1897; Sienkiewicz H., Listy z Afryki, Warszawa 1898; Ujejski K., Obrazki dramatyczne, Lwów 1880; Hugo V., Angelo, Paris 1853; Hugo V., Hernani, Paris 1853, Notce-Dame de Paris, Paris 1857, Napolèon le Petit, Amsterdam 1853; Dumas A., L’ horoscope, T.1, 2, 3, Leipzig 1858, La dame de Monsoreau, Paris 1850; Dickens Ch., Le Club des Pickwister, Paris 1838, vol. 1, 2; 1857, vol. 3-4, Little Dorrit, Leipzig 1856, vol. 1-2; Dickens Ch., Great expectations, Leipzig 1861, vol. 1-2; Schiller F., Oblubienica Messeńska: tragedya liryczna s chorami, Warszawa 1844; Fryderyka Schillera poetyczne i dramatyczne, ilustrowane przez znakomitych artystów w najlepszych przekładach polskich, zebrał i wydał F. J. Zipper 1885, Jeanie D’Arc ou la Pucelle D’ Orleans: tragèdie en cinq actes, Paris 1902; Maupassant Gay de, Mademoiselle Fifi, Paris 1902, Le main gauche, Paris 1889, Mont-Oriol, Paris 1892; Goethe J., Faust, Lipsk 1893; Goethes sämtliche Werke, Stuttgart 1882; Heine H., Der Doktor Faust, Hamburg 1851; Zola E., Szkice i obrazki, Warszawa 1879; Zola E., Nana, Paryż 1880.

Sporo miejsca w księgozbiorze Malawskiego zajmowały dzieła naukowe i popularnonaukowe m in.: Komeński J. A., Świat w obrazach, Hrady Kralowe 1833; Dakot A., Napoleon I in bild und Wort, übertragen von O. Marschall von Bieberstein, Lipsk 1897; Tarnowski S., Henryk Rzewuski: z odczytów publicznych odbytych we Lwowie w roku 1887, Lwów 1887, Nasze dzieje w ostatnich 100 latach, Kraków 1895, Xsięga pamiątkowa w 50-letnią rocznicą powstania roku 1830, zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs – oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymże roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari”, Lwów 1881, Matejko, Kraków 1897, Adam Mickiewicz: życie i dzieła: zarys biograficzny, Petersburg 1898; Mauclair C., Leonardo da Vinci, Paris; Meyers Konversation-Lexikon: eine Encyklopädie des allgemeinen Wissens, Lipsk 1874, Bd. 1-3; 1875 Bd. 4-6; Bd. 7-9 1876; 1877 Bd. 10-12; 1878 Bd. 13-16; 1880 Bd. 17; 1881 Bd. 18; 1882 Bd. 19; Kuliczkowski A., Zarys dziejów literatury polskiej, na podstawie badań najnowszych pracowników do użytku szkolnego i podręcznego, Lwów 1872; Adama Mickiewicza Rzecz o literaturze słowiańskiej wykładane w Kolegium Francuzkiem, R.1(1840-1841), Poznań 1850; R.2 (1841-1842), 1851; R.3 (1842-1843) 1851; R.4 (1843-1844); Przemówienie nowego rektora prof. Dra Fryderyka Zolla iun. Podczas uroczystości otwarcia roku szkolnego 549-go Wszechnicy Jagiellońskiej, Kraków 1913;

Malawski gromadził też książki z dziedziny filozofii: Heinrich Heine’s Sämmtliche Werke, Hamburg 1866; Heinriche Heine’s Gesammelte Werke, Berlin 1887, Bd.1-9; Mill J. S., Utilitarianism, Londyn 1863, La liberté, Paris 1864, O wolności, Lwów 1864, O Rządzie Reprezentacyjnym, Kraków 1866, O zasadzie użyteczności (utilitarianizm), Warszawa 1873; Spencer H., Szkice filozoficzne, cz.1, 2, Warszawa 1883; Zasady socjologii, Warszawa 1907; Schopenhouer A., Parerga und Paralipomena: kleine philosophische Schriften, Bd.1, 2, Leipzig 1891, Die Welt als Wille und Vorstellung, Lipsk 1891; Nietzsche F., Der Fall Wagner; GÖtzen-Dämmerung; Nietzsche contra Wagner, Der Antichrist; Gedichte, Leipzig 1895, Die Geburt der TragÖdie oder: Griechersthem und Pessimismus, Leipzig 1894, Z genealogii moralności: pismo polemiczne, Warszawa 1905-1906.

Malawski gromadził różnego rodzaju przewodniki z różnych miast europejskich, poradniki, katalogi sztuki: Sonnenschein M., Przewodnik po Lwowie 1925; Przewodniki po Wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie; Przewodnik po wystawie na rok 1863, Nakładem Komitetu Wystawy, Lwów 1913;

Ziemie w opisach i obrazach: wypisy geograficzne, zebrał i ułożył S. Łaganowski, Warszawa 1916; Ilustrowane kalendarze, i in.

Malawski prenumerował miejscową prasę, a także czasopisma lwowskie i krakowskie oraz wychodzące za granicą. Były to tytuły prasy fachowej, ale również kulturalnej i społecznej. Wśród czasopism prawniczych, w zbiorach Malawskiego były takie tytuły jakie: „Czasopismo Adwokatów Polskich: organ Związku Adwokatów we Lwowie”, „Czasopismo Krajowego Związku Sędziów we Lwowie”, „Czasopismo Sędziowskie: organ Oddział Lwowskiego Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzpltej Polskiej”, „Dziennik Praw Państwa dla Królestwa Galicji i Bukowiny”, „Dziennik Urzędowy Województwa Lwowskiego”, „Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim”, „Wydawnictwo Związku Adwokatów Polskich”, „Prawnik, „Przegląd Prawa i Administracji”, „Przegląd Sądowy i Administracyjny”, „Wiadomości Prawnicze”. Malawski posiadał także tytuły historyczne: „Kwartalnik Historyczny”, „Pamiętnik Historyczno-Prawny”, naukowe: „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich, „Biblioteka Naukowego Zakładu im. Ossolińskich”.

Tak bogaty i różnorodny repertuar książek świadczył o wszechstronnych zainteresowaniach Malawskiego oraz o jego umiłowaniu literatury i sztuki.

Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej jego biblioteka liczyła ok. 5000 tytułów. Niestety pożoga wojenna pochłonęła te cenne dzieła. Zniszczeniu i zrabowaniu uległy też cenne pamiątki ofiarowane przez niego Muzeum Ziemi Sanockiej. Ocalałe książki znajdują się obecnie w posiadaniu rodziny.

Tadeusz Malawski nie doczekał życia w wyzwolonej Polsce. Zmarł 27 lutego 1944 r. w Sanoku[256].


[196] Pismo Okręgowej Komisji Wyborczej w Przemyślu z dnia 16 września 1930 r. do Tadeusza Malawskiego, ibidem.

[197] Protokół zebrania obwodowego z dnia 25 sierpnia 1935 r. w Sanoku, którego celem był wybór delegata do lwowskiego Wojewódzkiego Kolegium Wyborczego, ibidem.

[198] Protokół zebrania obwodowego z dnia 23 10. 1938 r. w Sanoku, którego celem był wybór delegata do lwowskiego Wojewódzkiego Kolegium Wyborczego, ibidem.

[199] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 376: Protokół z 11 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 30 stycznia 1929, k. 4.

[200] Ibidem, syg. 380, k. 148.

[201] Ibidem, syg. 377: Protokół z I posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 9 lutego 1932 r., k. 110.

[202] Ibidem, k.184.

[203] Ibidem, syg. 378, k. 64.

[204] Ibidem, syg. 377: Protokół z 12 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 14 lipca 1932 r., k. 182.

[205] Ibidem, Protokół z 38 zwyczajnego posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 18 marca 1931 r., k. 14.

[206] Pismo Tymczasowego Wydziału Powiatowego w Sanoku z dnia 23 lutego 1932 r. do Tadeusza Malawskiego, (dokument w posiadaniu autorki).

[207] Pismo Tymczasowego Wydziału Powiatowego w Sanoku z dnia 14 września 1932 r. do Tadeusza Malawskiego, ibidem.

[208] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 379, k. 59, 64.

[209] Pismo z dnia 23 lutego 1932 r. z podziękowaniami od przewodniczącej Zarządu Okręgowego we Lwowie Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna” Jadwigi Kozielewskiej, (dokument w posiadaniu autorki).

[210] AMH w Sanoku, teczka nr 34: Ochronki, bursy szkolne, itp. w Sanoku: XIII Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Polskiej Ochronki dzieci chrześcijańskiej w Sanoku za czas od 1 kwietnia 1930 do 1 kwietnia 1931 r.

[211] Ibidem, XV Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Polskiej Ochronki Chrześcijańskiej w Sanoku za czas od 1 kwietnia 1932 do 31 marca 1933 r.

[212] Ibidem, XXVII Sprawozdanie Towarzystwa Bursy Gimnazjalnej w Sanoku za czas od 1 września 1927 do 31 marca 1928 r.

[213] Ibidem, XXXI Sprawozdanie Towarzystwa Bursy Gimnazjalnej w Sanoku za czas od 1 kwietnia 1931 do 31 marca 1932 r.

[214] Ibidem, XXXIII Sprawozdanie Towarzystwa Bursy Gimnazjalnej w Sanoku za czas od 1 kwietnia 1933 do 31 marca 1934 r.

[215] „Gazeta Sanocka” 1895, nr 17, s.3.

[216] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893; „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1893, nr 9, s. 121.

[217] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1935.

[218] „Gazeta Sanocka” 1896, nr 42, s. 1; 1895, nr 13, s.2; 1896, nr 42, s.1; 1896, nr 66, s.2.

[219] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 1, s. 4; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1925; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1927; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1928; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1929; AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 527: Oświata, kultura i sztuka 1928-1932, s. 77; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1931; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1932.; AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1935.

[220] AMH, teczka nr 122: Notatki nauczyciela sanockiego gimnazjum Tadeusza Miękisza dotyczące sanockiego od połowy XIX wieku, s. 229.

[221] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1932

[222] A. Borzemski, Powiat Sanocki w cyfrach; [Studyum statystyczne] Sanok 1904, s. 3, s. 37

[223] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 25, s. 3.

[224] Ibidem, nr 17, s. 2.

[225] Ibidem, 1905, nr 61, s.1.

[226] Ibidem, nr 94, s. 3; 1906, nr 111, s. 1.

[227] Ibidem, 1906, nr 111, s. 1.

[228] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 17, s.1.

[229] „Gazeta Sanocka” 1905, nr 54, s. 3; 1905, nr 60, s. 1; 1908, nr 220, s. 2.

[230] Ibidem, 1906, nr 111, s. 1.

[231] Ibidem, 1904, nr 18, s. 2.

[232] Ibidem, nr 42, s. 3.

[233] AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 15, s. 309; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 1, s.1.

[234] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 3, s. 2; Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku z działalności za rok 1927 r.

[235] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1935.

[236] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 18, s.2.

[237] Ibidem, 1905, nr 102, s.1-2.

[238] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 189, k. 182; syg. 190, s. 3, 102; syg. 384, k .94; syg. 385, s. 51,55; syg. 386, k. 2, 22; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 3, s. 4; nr 25, s. 3; nr 26, s. 3; nr 33, s. 3; nr 35, s. 4; nr 38, s. 4; nr 41, s. 1; nr 43, s. 3.

[239] Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku z działalności za rok 1925; Sprawozdanie za rok 1926.

[240] S. Stefański, Trzydzieści lat Muzeum Sanockiego (zarys historii powstania i rozwoju), „Rocznik Sanocki” 1967, s. 297-308; E. Zając, Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku (1934-1974), „Rocznik Sanocki” 1979, s. 265-279.

[241] H. Piasecka-Wilczyńska, Aleksander Rybicki (1904-1983): twórca i dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku: w setną rocznicę urodzin, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” 2004 nr 36, s. 5-6; H. Piasecka-Wilczyńska, Aleksander Rybicki-muzeolog-etnograf-kolekcjoner, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” 1984, nr 28, s. 7-14; J. Tur, Wspomnienia o Aleksandrze Rybickim, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” 2004, nr 36, s. 7-16.

[242] AMH w Sanoku, teczka nr 723: Materiały do Historii Muzeum Historycznego w Sanoku: Wspomnienia z pracy w Muzeum Historycznym w Sanoku, oprac. S. Stefański 1957, k.2. [maszynopis].

[243] AMH w Sanoku, teczka nr 715: A. Fastnacht, Moje wspomnienia o Muzeum Ziemi Sanockiej, Wrocław 1957, [maszynopis].

[244] Ibidem; A. Fastnacht-Sczepaniak, Curriculum vitae Sanoczanina, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku” 1988, nr 30, s. 110-116; A. Fastnacht-Stupnicka, Obecność przeszłości: (o Adamie Fastnachcie), „Rocznik Sanocki” 2006, s.7-19; J. Szczepanie, Wybitny badacz rękopisów Ossolineum i historyk dawnej Ziemi Sanockiej-Adam Fastnacht, W: Znawcy rękopisów, red. t. H. Zasadowa, M. Kocięcka, Warszawa 2002, s. 7-19; A. Fastnacht-Sczepaniak, Doc. dr Adam Fastnacht: historyk dawnej Ziemi Sanockiej, Brzozów 1987; E. Zając, Wspomnienia pośmiertne o doc. Dr Adamie Fastnachcie, „Rocznik Sanocki” 1995, s. 205-211.

[245] Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, Lwowska Biblioteka Naukowa im. Stefanyka: Rękopisy ze zbioru Aleksandra Czołowskiego (fond 141, opis I), rkps 427 (pliki pdf).

[246] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 391: 37 Protokół z posiedzenia Magistratu z dnia 19 października 1934 r., k . 259.

[247] AMH w Sanoku, teczka nr 266: Fragmenty inwentarza zbiorów Muzeum Ziemi Sanockiej sprzed 1.09.1939 r.

[248] AP w Rzeszowie OS, zes. 17: Muzeum Historyczne w Sanoku 1934-1966, syg. 4: Różne (m in. Przyznanie subwencji dla muzeum) 1935, k. 5.

[249]Ibidem, syg. 2: Różne prośby, podziękowania 1934, k.11; Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku Lwowska Biblioteka Naukowa im. Stefanyka: Urząd Konserwacji Zabytków we Lwowie (F-26 UK 46/11), (plik pdf.).

[250] AMH w Sanoku, teczka nr 723, Wspomnienia z pracy w Muzeum Historycznym w Sanoku, oprac. S. Stefański 1957, k. 2, [maszynopis].

[251] AMH w Sanoku, teczka nr 8: Zamek i Muzeum w Sanoku: Wykaz eksponatów Państwowego Muzeum Ziemi Sanockiej w Sanoku, zabranych z Muzeum przez Niemców z dnia 27 XII 1944 r. opracowany przez Stefana Stefańskiego.

[252] AMBL w Sanoku, zes. 26: Opisy, syg. 8: Niemiecka przeszłość powiatu sanockiego, oprac. Willy Huber, Schulrat w Sanoku, Sanok 1940. [maszynopis]

[253] Pismo Tymczasowego Wydziału Powiatowego z dnia 2 kwietnia 1935 r. do Tadeusza Malawskiego, (dokument w posiadaniu autorki).

[254] Pismo Komunalnej Kasy Oszczędności Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka z dnia 4 lutego 1935 r. do T. Malawskiego, ibidem.

[255] AMH, teczka nr 753: J. Misiewicz, Losy bibliotek Sanoka i Ziemi Sanockiej w latach 1939-1944 [maszynopis], k. 13-14; E. Zając, Szkice z dziejów Sanoka, cz. 1, Sanok 1998, s. 88-89; 187191.

[256] USC w Sanoku, Akt zgonu Tadeusza Malawskiego 1944.

tadeusz_malawski_i_inni_400_02

Anna Sebastiańska

1875-1944_tablica_t.malawskiego_400